O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Jordano Bruno 1548-yiIda Neapol yaqinidagi Noladada tavallud topdi. 1566—
1575-yiIIarda monastir huzuridagi maktabda o ‘qidi. Dindor unvoniga va falsafa
fanlari doktori ilmiy darajasiga ega b o‘ldi. D in va cherkovga qarshi chiqishlar
qilgani uchun Venetsiya inkvizitsiyasining k o‘rgazmasiga muvofiq 1600-yilning
17-fevralida tiriklayin olovda kuydirildi. U ning falsafiy qarashlari «G‘oyalarning
soyasi haqida», «Kukun ustidagi bazm», «Ibtido va birlik, sabab haqida», «Koinot
va olam , cheklanmaganlik haqida», «Tantana qilgan hayvonning quvilishi», «Pe-
chasning siri, kilen eshigining ilovasi bilan», «Juda oz va uch karrali o ‘lchov
haqida», «M onad haqida, soni va q adr-qim m ati», « S o n siz-san oq sizlik va
oMchovsizlik haqida» asarlarida bayon qilingan.
89

---

Jordano Brunoning falsafiy qarashlari Renessans dialektika- 
sining asoschisi Nikolay Kuzanskiy va Renessans davri Yevropa 
falsafasiga sezilarli ta’sir o'tkazgan italiyalik taniqli faylasuf Ber­
nardino Telezio ta’limotlari asosida shakllandi. Shuningdek, Bruno 
tabiiy-ilmiy qarashlarining shakllanishida Nikolay Kopernik as- 
tronomik kashfiyotlarining ta’siri beqiyos bo‘ldi. U o'zining falsafiy 
fikr-mulohazalarida, zamonasining naturfilosofik muammolarini 
bartaraf etishga katta kuch sarfladi. Shuning uchun ham uning 
falsafasida oxirlab qolgan Renessans davri mutafakkirlarining eng 
ilg‘or g‘oyalari mujassam bo‘ldi. Brunoning fikriga ko‘ra, falsa- 
faning asosiy vazifasi tabiat ustida turgan Xudoning yoki narigi 
dunyoning sirlarini emas, balki tabiatning o‘zini o'rganishdan 
iborat bo‘lmog‘i zarur. Shuning uchun ham Bruno falsafasidagi 
eng asosiy g‘oya ilohiylik va tabiiylik, moddiylik va ideallik, tana 
va ruhiyat, aqliylik va hissiylik, koinotdagi va yerdagi hayotning 
aloqadorligi muammolarini aniqlab berishga qaratilgan.
Olam, xususan, tabiat va Xudo orasidagi o‘zaro aloqadorlik 
muammolarini Bruno panteistik pozitsiyadan turib hal qilmoq- 
chi bo‘ldi. Lekin uning panteistik pozitsiyasi o‘tmishdoshlarinikiga 
qaraganda nisbatan tugallangan edi. Chunki u birinchidan Xu­
doni olamdan ajratish kayfiyatini to ‘la bartaraf etishga, Xudo 
bilan olam birligini tushuntirib berishga harakat qildi. Xudo 
olamdan tashqarida yoki uning ustida emas, olamda mavjud 
bo‘lgan barcha narsalar bilan birga bo‘ladi, degan g‘oyani ilgari 
surdi. Ikkinchidan, Bruno tabiatning ham, Xudoning ham o‘ziga 
xos, o‘ziga mos ibtidosi bor, lekin shunday bo‘lishiga qaramas- 
dan Xudo bilan tabiat orasida o‘xshashlik, uyqashlik alomatlari 
mavjud, deb tushuntiradi. Uning fikriga ko‘ra, hamisha hozir- 
javob, cheksiz-chegarasiz imkoniyatlarga ega bo‘lgan Xudoning 
bir butun, yaxlit bo‘lib tovlanib, turlicha jilolanib turishini 
imkoniyati chegaralanmagan universumga tenglashtirish mumkin 
boMadi. Xuddi shuning uchun ham Xudo imkoniyatlari chek- 
lanmagan yaxlit ko'rinishda namoyon bo'ladi. Bunday fikr-mu- 
lohazalar Bruno panteizmi naturfilosofik xarakterda ekanligidan 
dalolat beradi. Uchinchidan, qadimgi zamon Yevropa falsafasi 
namoyandalarining (Parmenid, Empedokl, Demokrit, Epikur, 
Lukretsiy) mulohazalari, shuningdek, tabiatshunoslik sohasidagi 
yangi kashfiyotlar ta’sirida Bruno Xudoni nafaqat tabiatga, balki 
materiyaga tenglashtiradi. Bunday holat uning panteizmi tabiat-
90

---

shunoslik yutuqlari bilan uyg‘unlashib ketganligidan dalolat be- 
radi.
Xudoning tabiat va materiyaga yaqinlashishi nuqtayi nazari- 
dan fikr-mulohaza yuritgan Jordano Bruno falsafaning eng dol- 
zarb muammolaridan biri — substansiya muammosini hal qilish­
ga kirishadi. Uning e’tirof etishicha, substansiya moddiylikni ifo- 
dalaydi, materiyaning dastlabki ko‘rinishi sifatida namoyon bo‘ladi. 
Materiyani aristotelcha sxolastik talqin qilishdan farqli o‘laroq, 
Bruno substansiyani materiyaning turli shakllaridan emas, balki 
uning mazmunidan izlaydi. U materiyani narsa va hodisalardagi 
ilohiy borliqdan, uning ibtidosini esa o‘zining yaxlitligini ta’minlab 
turgan, barcha ishlab chiqarishga qodir bo‘lgan narsalarning 
o‘zidan izlash zarur, deydi. Shuningdek, Brunoning e ’tirof 
etishicha, ma’naviy substrakt, ya’ni «Dunyoviy jon» borlig‘i, u 
olamdagi barcha mavjudotlarga taalluqli ekanligini qayd etadi. 
«Dunyoviy jon», Brunoning fikriga ko‘ra, butun olamni va undagi 
barcha narsalarni harakatga keltiruvchi prinsipdir. Xuddi shu 
prinsip olamning yaxlitligini, uning bir butunligini, hodisalar 
va voqealar orasidagi uyg‘unlikni va maqsadga muvofiqlikni 
ta ’minlaydi. Shunday qilib, Brunoning tushuntirishicha, mater- 
iya harakatlarining asoslari «Dunyoviy jon»ga borib taqaladi. 
Materiya harakatining turlarini faqat Xudoning o‘zi almashti- 
rishga qodir, xolos.
Jordano Brunoning substansiya to‘g‘risidagi fikr-mulohazala- 
riga yuzakiroq qaralsa, u hali neoplotonizm ta’siridan chiqa 
olgani yo‘q, degan xulosaga kelish mumkin. Lekin sinchiklab, 
chuqurroq tahlil qilinsa, Bruno hech qachon «Dunyoviy jon»ni 
moddiy tanadan ajratmaganligiga ishonch hosil qilamiz. «Dunyoviy 
jon» bilan insonning moddiy jismi, ya’ni tanasi yaxlit bir 
butunni tashkil etadi. Ularning asosida qandaydir bir yagona 
substansiya yotadi. Unda jismoniylik va ma’naviylik, moddiylik va 
ideallik, imkoniyat va voqelik mujassam bo‘ladi. «Biz, — deb 
yozadi J. Bruno, — ikkita substansiyani aniqlaymiz — bittasi 
ma’naviy, boshqasi jismoniy, oxir-oqibatda unisi ham, bunisi 
ham yagona borliqqa va yagona ildizga borib taqaladi»1. Xuddi 
o‘sha oxirgi yagona substansiya universumning eng chuqurdagi 
ibtidosidir.