O zbekiiton fayi a L l I lari 4illiy jamiyaii nashkiyol

1 Sulaymonova F. Sharq va G ‘arb. Toshkent, 1997, 348-bet.
97

---

kazlashgan qudratli davlat qurish g‘oyasini yangi dalillar bilan 
boyitdi. Inson haq-huquqlari to ‘g‘risidagi fikr-mulohazalarning 
metodologik asosi bo‘lgan «huquq» tushunchasining rnazmun 
va mohiyatiga tub sifatiy o‘zgartishlar kiritdi. Bunday tenden- 
siyani Italiyaning buyuk siyosiy arbobi, faylasuf va yozuvchisi 
Nikkolo di Bernardo Makiavelli, fransiyalik Jon Boden, gol- 
land yuristi, tarixchisi va siyosatdoni Gugo Grotsiy asarlarida 
ko‘rish mumkin.
Italiyada qudratli davlat qurish uchun, awalo, inson tabi- 
atini, uni faoliyat ko'rsatishga undaydigan manbalarni yaxshi 
bilmoq zarur, deb hisoblaydi N. Makiavelli1. Shu bois u Rim 
faylasuf! Lorenso Vallo (1407—1457-y.) qarashlariga tayanib, 
inson haqidagi o ‘z konsepsiyasini shakllantiradi. Unga ko‘ra, 
insonni faoliyat ko‘rsatishga majbur etadigan manba manfaatdir. 
Inson manfaatlari turli ko'rinishga ega, biroq ular orasida eng 
asosiysi mulkdan manfaatdorlikdir. Insonning jamiyatdagi har 
qanday faoliyati oxir-oqibatda ma’lum mulk egasi bo‘lish niyati 
bilan asoslanadi. Shuning uchun ham mulk inson uchun eng 
qadrli boylik hisoblanadi. «Kishilar otasini o‘ldirganni kechirsa- 
lar kechiradilarki, mol-dunyolarining bahridan o‘tmaydilar», — 
deb yozadi mutafakkir o'zining «Davlatpanoh» asarida.
Manfaat va xudbinlikning o‘zaro aloqadorligi haqida fikr yurit- 
gan muallif xudbinlik inson tabiatida mustahkam o‘rnashib ol- 
gan, degan xulosaga keladi. Tabiatan xudbin bo'lgan kishilar- 
ning birgalikda yashashlarini ta’minlash uchun ulami yagona 
qudratli markazlashgan davlat bayrog'i ostida birlashtirmoq zarur, 
deb hisoblaydi. Buning uchun esa eng oliy qudrat — davlat 
muassasalarini ta’sis etmoq, uning hokimiyatini mutlaqlashtirmoq, 
uni boshqarishni eng munosib zot qo‘liga topshirmoq zarur, 
degan xulosaga keladi. Shu tariqa ilk bora Yevropa falsafiy tafakkuri 
tarixida din aqidalaridan ozod, mantiq kuchiga asoslangan dav­
lat haqidagi ta’limot shakllana boshladi.