Sport va harakatli

To‘pga zarba berish
To‘pga zarba berish futbol o‘ynashning asosiy vositasi hisoblanadi. 
To‘pga oyoq bilan va kalla bilan turli usullarda zarba beriladi. Zarba 
berishning klassifikatsiyasi berilgan. Zarba berishning barcha usullari 
muayyan maqsadga qaratilgan bo‘lib, bu to‘pning keraklicha 
trayektoriya bo‘ylab harakatlanishi va optimal (ko‘pincha esa maksimal) 
tezligi bilan harakterlanadi. To‘pning uchish tezligi zarba beruvchi 
bo‘g’in (oyoq yoki kalla) bilan to‘pning o‘zaro to‘qnashgan paytdagi 
boshlang’ich tezligiga, shuningdek ular massasining bir-biriga nisbatan 
bog’liq. O‘zaro ta’sir etuvchi bo‘g’inlarning massasi nisbatan muhim 
bo‘lgani sababli to‘pning uchish tezligini oshirish uchun, zarba beruvchi 
bo‘g’in tezligini oshirish kerak bo‘ladi.

---

145 
To‘pga oyoq bilan zarba berish
To‘pga oyoq bilan zarba berish oyoq kaftining ichki tomoni bilan, oyoq 
yuzining ichki, ichki va tashqi qismlari bilan, oyoq uchi bilan, tovon 
bilan bajariladi. Zarbalar harakatsiz turgan to‘pga, shuningdek turli 
yo‘nalishlarda dumalab va uchib kelayotgan to‘pga turgan joydan, 
harakat vaqtida sakrab turib, burilib, yiqila turib beriladi. Oyoq bilan 
to‘p juda xilma-xil bo‘lishiga qaramay, ular texnikasini sistema-
struktura jihatidan tahlil qilish ko‘p usullar uchun umumiy bo‘lgan 
asosiy harakat fazalariga ajratib ko‘rsatish imkonini beradi. 
Dastlabki faza
-yugurib kelish. Yugurib kelishning uzun-qisqaligi, 
uning tezligi futbolchining individual xususiyatlari va taktik vazifalariga 
qarab belgilanadi. Biroq har gal yugurib kelayotganda, to‘p oldindan 
o‘ylab qo‘yilgan oyoq bilan tepiladigan qilib mo‘ljal olinishi kerak. 
Bunga eng so‘ngidan bitta oldingi qadamni qisqartirib yoki uzaytirib 
erishsa bo‘ladi. Yugurish qadamlarining o‘rtacha uzunligi katta yoshli 
futbolchilarda 130-150 sm ga teng bo‘ladi. Yugurib kelish zarba 
beruvchi bo‘g’inlar tezligini oldindan oshirib olishga yordam beradi.
Tayyorlov fazasi
- zarba beruvchi oyoqni orqaga silkish va tayanch 
oyoqni yerga qo‘yish. So‘nggi yugurish qadami vaqtida ortki 
depsinishdan juda muhim kichik faza-zarba beruvchi oyoqni orqaga 
tortish fazasi ijro etiladi. Sonni anchagina, goho esa maksimal darajada 
orqaga tortib, tizzani bukish pirovardida keraklicha kuch bilan tepish 
imkonini beradi, chunki bunda oyoqning to‘pgacha yetib keladigan yo‘li 
uzayadi va son oldingi yuzasining muskullari tarang tortiladi. Bundan 
tashqari, 
son 
anchagina 
orqaga 
tortilganda 
harakatlantiruvchi 
muskullarning hammasi ham cho‘ziladi va keyingi bukish harakatida 
ishtirok etadi. Bularning hammasi harakat oxirida katta tezlikga erishish 
imkonini beradi.
Zarba beruvchi oyoq orqaga tortilishini to‘g’ri bajarish uchun 
yugurib kelishdagi so‘nggi qadamni sal uzaytirish kerak. Bu qadam, 
odatda, boshqalaridan 35-45% uzun bo‘lib, 200-250 sm.ni tashkil etadi. 
Tayanch oyoq to‘pdan o‘ng yoki so‘l tomonga qo‘yiladi.
Ishchi faza
- zarba berish harakati va surib borish. Zarba berish 
harakati tayanch oyoqni yerga qo`yish paytida sonni olg’a tomon aktiv 
bukishdan boshlanadi. Bunda son bilan bukilgan boldir orasida hosil 
bo‘lgan burchak saqlanib turadi. Boldir bilan oyoq kaftining son 
harakatidan orqaroqda qolishi butun oyoqning og’irlik markazini tos-son 
bo‘g’imi tomon yaqinlashtiradi, bu esa oyoqning aylanish tezligini 
oshirishga olib keladi. Zarba berish oldidan son sal tormozlanadi 

---

146 
(«Chxaidze paradoksi»). Bunga oyoqning massasi kichikroq qismi 
(boldir va oyoq kafti qismi) tezligini oshirish uchun unga kattaroq 
massali bo‘g’indagi harakat miqdorini (mv) asta-sekin o‘tkazib berish 
kerakligi sabab. To‘pga boldir bilan oyoq kaftini shiddatli qilichdek 
harakatlantirib zarba beriladi. Zarba berish paytida oyoqning to‘piq bilan 
tizza bo‘g’imini qotirib tutish kerak. Zarba beruvchi oyoqning «qattiq 
richagga» aylanishi zarba beruvchi bo‘g’im massasini ko‘paytirish 
imkonini beradi.Zarba paytidagi o‘zaro ta’sir boshlanishida oyoqning 
to‘pga tekkan joyi to‘pning shaklini o‘zgartiradi – deformatsiyalaydi. 
Oyoq bilan to‘pning birgalikda surilish tezligi nolga tenglashguncha to‘p 
qisila boradi. Keyin elastik kuchlar to‘p shaklini tiklaydi-da, to‘pning 
tezligi muayyan miqdorga qadar keskin ortadi. Bu tezlik zarba 
berayotgan oyoqning zarba boshidagi tezligidan sal kamroq bo‘ladi. 
Energiyaning bir qismi sarflangandan qolgan deformatsiyaga va 
qizitishga ketadi.
Futbol to‘pining elastik deformatsiyasi anchagina. Deformatsiya 
fazalari bilan shaklning tiklanishi 0,008-0,013 sekundga yaqin davom 
etadi. Oyoq to‘pga tegib turgan vaqtni mumkin qadar uzoqroq davom 
ettirish kerak, chunki to‘pning uchish tezligi berilgan kuch (F) bilan shu 
kuch ta’siri qancha vaqt (t) davom etganiga bog’liq. Shunday qilib 
ishchi fazasi surib borish degan faoliyat bilan tugaydi. Bunda zarba 
beruvchi oyoq to‘p bilan birga harakat qilib boradi. Surib borish kattaroq 
kuch impulsi (Ft) hosil qilish imkonini beradi va o‘z navbatida bu 
to‘pning uchish tezligini oshiradi. Bundan tashqari to‘pning harakat 
yo‘nalishi ham ko‘p jihatdan surib borish yo‘nalishi bilan belgilanadi.
Yakunlovchi faza
-keyingi harakatni boshlash dastlabki holatga 
o‘tish. Zarba berilgandan keyin oyoq yuqorilab olg’a tomon harakatda 
davom etadi. Zarba paytida tayanch sathi ustida bo‘lgan gavda og’irlik 
markazi o‘qi oyoq harakati tomonga ko‘chadi. Shu tariqa keyingi 
harakatlar uchun eng yaxshi sharoit vujudga keladi.Oyoq bilan to‘p 
tepishning ko‘p usullariga bu singari harakat strukturasi xosdir. 
Yuqorida bayon etilgan talablarga qat’iy rioya qilish turli usullarda 
anchagina kuch bilan to‘p tepish imkonini beradi. Biroq taktik 
mulohazalar ko‘pincha harakat fazalarini bajarish vaqtini qisqartirish, 
amplituda va muskullar kuchayishini kamaytirishini taqozo etadi. 
Bundan tashqari, to‘p tepishning bir qancha usullari texnikasida ba’zi 
spetsifik xususiyatlar ham bor.