O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi urganch davlat universiteti

4.Menejment tarixining bosqichlari va maktablari 
Boshqarish nazariyasi asosini tashkil etgan qonun-qoidalar xususiyatiga bog‗liq 
ravishda xorijiy boshqaruv maktablari turlicha guruhlarga bo‗linadi. Ular jumlasiga: 
-boshqaruvning «klassik» maktabi yoki «ilmiy menejerizm» maktabi; 

---


13 
-«insoniy munosabatlar» maktabi; 
-boshqaruvning «emperik» maktabi; 
-«ijtimoiy tizimlar» maktabi; 
-boshqaruvning «yangi» maktabi kiiradi. 
Klassik maktab namoyondalari amerikalik muhandis va tadqiqotchi F. Teylor, 
fransuz olimi A.Fayol, ingliz L.Urvin, nemis iqtisodchilari M.Veber, G. Ford, 
G.Emersonlardir. 
Boshqaruvning klassik maktabi to‗rt muhim unsur - mehnat taqsimoti, boshqaruv 
tabaqalanuvi va ko‗p bo‗g‗inliligi, tashkil etish tarkibi, boshqaruvning mumkin bvlgan 
chegaralarini o‗rganadi. 
Shunday qilib, boshqaruvning «klassik» maktabi uning insonning turli-tuman 
faoliyatini boshqarishga qo‗llash mumkin bo‗lgan tamoyillarini asoslab berishga harakat 
qilgan. U boshqaruvni tashkil etishning qator tamoyillarini o‗rgangan. Bu maktab 
xaqiqiy ilmiy boshqaruv nazariyasi darajasiga ko‗tarila olmadi. 
«Klassik» maktabga xos bo‗lgan inson omilini hisobga olmaslik, kishilar faoliyati 
sabablarini soddalashtirilgan nuqtai nazaridan yondoshish amerika boshqaruv 
nazariyasida yangi yo‗nalish - «inson munosabatlari» maktabi vujudga kelishiga sabab 
bo‗ldi. Bu yo‗nalishning asoschilari - amerikaliklar E.Meyo, F.Rotlisberger, Dj. Lizli va 
boshqalardir. 
Garvard universiteti professori E.Meyo «inson munosabatlari» nazariyasini ilgari 
surdi. Uning g‗oyalarining mohiyati shundaki, mehnat jarayonida psixologik va ijtimoiy 
omillar yetakchi ahamiyatga ega. Shu sababli, Meyo fikriga binoan, ishlab chiqarish va 
boshqaruvning barcha muammolariga inson munosabatlari nuqtai nazaridan qarash 
lozim. Bu nazariya insonning ma‘lum ijtimoiy va psixologik ehtiyojlarini qondirish yo‗li 
bilan uni yanada unumli mehnat qilishi mumkin degan g‗oyaga asoslangan. 
Bu maktabning yana bir namoyondasi D.Mak Gregor boshqaruvni tashkil etishga 2 
xil yondashuv mavjud: 
-majburlash va rag‗batlantirish usullari; 
-tashabbuskorlik va mustaqilliikni iloji boricha namoyon qilish uchun sharoit 
yaratish 
Lekin, bu nazariyaning asosiy jihati shundaki, «inson munosabatlari» maktabi 
vakillari ijtimoiy muammolarni butun jaiyat miqyosida emas, balki alohida korxona 
miqyosida hal etadilar. Mehnatkashlar ijtimoiy ahvoliga kompleks ravishda hal etilish 
lozim bo‗lgan ijtimoiy-iqtisodiy muammo sifatida emas, balki kishilarning guruhiy 
munosabatlari sifatida qaralgan. 
«Emperik» (pragmatik) maktab menejment zarurligini umuman inkor etib, ochiq 
emperzmni targ‗ibot qiladi. U boshqaruvning maqsadi - rahbarlik qilish bo‗yicha ijobiy 
tajriba va anq xatolarni o‗rganishdan iborat, deb ta‘kidlaydi. Bu maktab vakillari kamroq 
nazariy maslahatlar berib, ko‗proq aniq vaziyatlarni tahlil etish bilan shug‗ullanish kerak 
deydilar, albatta, tajriba o‗rganish juda muhim. Lekin faqat amaliyotga asoslanib 
menejmentni shakllantirish mumkin emas «Emperik» maktabning eng yorqin 
namoyondalari - T.Draker, R.Devis, L.Nyuman, D.Miller va boshqalardir. 
Yuqorida sanab o‗tgan xorijiy boshqaruv maktablarining eng asosiy kamchiligi har 
tomonlama chuqur o‗rganilmaganligidir. Bu yangi yo‗nilish «Ijtimoiy tizimlar» maktabi 

---


14 
vujudga kelishiga turtki bo‗ldi. Uning eng taniqli namoyondalari D.March, G.Saymon, 
A.Etsioni va boshqalardir. «Ijtimoiy tizimlar»maktabi «inson munosabatlari» maktabi 
xulosalariga asoslanib, korxonaga o‗zaro bog‗liq va o‗zaro ta‘sir ko‗rsatuvchi omillar 
majmuidan iborat kompleks tizim sifatida qarab, inson bu omillarni biri deb hisoblaydi.
Umuman, to‗rt ta‘limot maktabining boshqaruv fikrining rivojlanishiga qo‗shgan 
hissasi quyidagilar: 
A.Ilmiy boshqaruv ta‘limot maktabi: 
a)vazifalarni bajarish uchun eng yaxshi uslublarni aniqlashda ilmiy tahlildan 
foydalanish; 
b)vazifalarni bajarish uchun eng mos keladigan xizmatchilarni tanlash va ularni 
o‗rgatish; 
v)o‗z vazifalarini samarali bajarishi uchun xizmatchilarni kerakli resurslar bilan 
ta‘minlash; 
g)ish unumdorligini oshirishda moddiy rag`batlantirishdan tizimli yondashuv 
asosida va to‗g‗ri foydalanish; 
d)rejalashtirish va fikr yuritishni ish bajarishdan ajratish. 
B.Mumtoz (klassik) boshqaruv ta‘limot maktabi: 
a)boshqaruv tamoyillarining rivojlanishi; 
b)boshqaruv vazifalarini ta‘riflash; 
v) utun mehmonxonani boshqarishga tizimli yondashuv. 
D.Insonlar orasidagi munosabat ta‘limot maktabi va xatti-harakat haqidagi fanlar 
ta‘limot maktabi: 
a)shaxslararo munosabatlar uslubini qo‗llab qoniqish darajasi va unumdorlikni 
oshirish; 
b)insonlar orasidagi munosabat fanlarini boshqaruv va mehmonxona shakllanishida 
qo‗llash. 
E.Ilmiy boshqaruv ta‘limot maktabi: 
a)modellarni qo‗llab murakkab boshqaruv muammolarini anglash; 
b)murakkab vaziyatlarda qaror qabul qiluvchi rahbarlarga yordam beruvchi 
miqdoriy usullarni rivojlantirish.