Mövzu 4 “Dini müxtəliflik və multikulturalizm”
Yüklə 359,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
DÜNYA DİNLƏRİ
1. Buddizm Buddizm dü nyada yayılmış üç ümumbəşəri dinin (Buddizm, Xristianlıq və İslam) ən q ədimidir. Buddizmin ümumbəşəri din sayılmasının səbəbi onun Xristianlıq və İslam kimi etno- konfessional v ə coğrafi sərhədləri aşaraq, fərqli mədəniyyət və ənənələrə mənsub müxtəlif xalq ların dininə çevrilməsidir. Təxmini hesablamalara görə, dünya üzrə Buddizmin 450-500 milyon (t əqribən 1 milyonunu rahiblər təşkil edir) mənsubu vardır və onlar əsasən, Cənub, Cənub- Şərqi və Şərqi Asiya ölkələrində (Butan, Vyetnam, Hindistan, Kamboca, Çin, Koreya, Laos, Monqolustan, Myanma, Nepal, Tailand, Tibet, Şrilanka, Yaponiya, eləcə də Sinqapur və Malayziyada çinli əhalinin məskunlaşdığı bölgələrdə) yaşayırlar. Həmçinin Rusiya Federasiyasının subyektləri olan Buryatiya, Kalmıkiya, Tıva, Saxa (Yakutiya) və Xakasiya respublikalarında ənənəvi olaraq Buddizmə sitayiş olunur. XIX əsrin sonlarından etibarən Buddizmin Avropa və Amerika qitələrində yayılması prosesi başlamışdır. Elə “Buddizm” termini də XIX əsrdə avropalılar tərəfindən bu dinə verilən addır. Onun m ənsubları isə dinlərini “Dharma” (qanun, təlim), yaxud “Buddadharma” (Budanın təlimi) adlandırırlar. “Budda” sözü isə sanskrit və pali dillərində - “aydınlanmış”, yaxud “oyanmış şəxs” m ənasını verir. Tarixi: Buddizm eramızdan əvvəl I minilliyin ortalarında qədim Hindistanın şimal-şərqində yaranmışdır. Buddizmin əsası e.ə. 563 – e.ə. 483-cü illəri arasında yaşadığı güman edilən, bu gün Budda olaraq bilin ən Siddharta Qautama tərəfindən qoyulmuşdur. Siddharta Qautama Şimali Hindistanda bir şahzadə kimi doğulduqdan sonra həyatdakı əzabları sona çatdırmaq üçün bir yol tapmaq m əqsədiylə krallığını tərk etmiş və uzun illər ərzində müxtəlif fəaliyyəti nəticəsində mü əyyən zehni nəticələrə çatmışdır. Buddizmin dəqiq yaranma tarixi barədə tədqiqatçılar arasında yekün bir fikir mövcud deyil. Ona görə də şərti olaraq e.ə. 544-cü il UNESKO tərəfindən bu dinin yaranma tarixi kimi q əbul edilmiş və buna əsasən 1956-cı ildə Buddizmin 2500 illiyi qeyd olunmuşdur. “Siddhartha” – “məqsədinə tam nail olmuş şəxs” mənasını verir. “Qautama” isə onun m ənsub olduğu sülalənin adıdır. Onun v əfatından sonra tələbələri adət-ənənə üzrə Buddanın nəşini yandırdılar. Hörmət əlaməti olaraq, ətraf dövlətlərin hökmdarları onun yanmış cəsədinin külündən bir hissə götürüb saxladılar. Daha sonra həmin külü “stupa” adlanan və konusvari formada inşa olunan xüsusi tikilil ərin içərisinə yerləşdirdilər. Qautama Buddanın ölümündən sonra ümumi altı buddist şura yaradılmışdır. Bu şura təlimlərin Asiyanın fərqli ölkələrinə yayılmasına, fərqli anlayışların ortaya çıxmasına təkan vermişdir. XX əsrdə Avropa və ABŞ-da da məşhurlaşmağa başlayan buddizm bir çox f ərqli məzhəb və ya məktəbə ayrılır. . Buddizmin t əliminin əsas hədəfi, icra olunan bütün ibadət və normaların məqsədi insanı h əyatın məşəqqət, əzab və iztirabından xilas edib mütləq mənəvi xoşbəxtlik, səadət hissinə - Nirvanaya çatdırmaqdır. Qədim hind fəlsəfəsi və dini dünyagörüşünə görə, insan, heyvan və bitkil ər bədən və ruha sahibdirlər. Bədən ölümlü, ruh isə həmişəyaşardır. Bədən öldükdən sonra ruh görül ən pis və yaxşı əməllərdən asılı olaraq (karma) digər insan, heyvan, yaxud bitki bədəninə keçir (reankarnasiya). Sonsuz t əkrarlanan bu zəncirvari doğuş-ölüm prinsipi “Sansara” adlanır. Kasta sistemin ə görə, brahmanlardan başqa digər insanların sansaradan xilas olması mümkün deyil. H ətta brahmanların belə sansaradan azad olması olduqca çətin iş sayılır. Buddizmin sadalanan t əlimlərinin əsasında Dörd n əcib həqiqət haqqında ideya dayanır: 1-ci h əqiqət dünyada hər şeyin əzab, əziyyət, iztirab, narahatlıq, narazılıq, qeyri-məmnunluq, h əyəcan, təşviş, təlaş, qorxu olduğunu ifadə edir. Buna “dukkha” deyilir. Yəni doğum, qocalıq, x əstəlik, bir sözlə ötəri olan hər şey əzab və iztirabdır; 2-ci həqiqət dukkhanın səbəbini göstərir. Y əni əzab və iztirabın mənbəyi arzu və istəkdir; 3-cü həqiqət dukkhadan azad olmağın, onun s əbəblərinin aradan qaldırılmasının mümkünlüyünü açıqlayır; 4-cü həqiqət isə dukkhanın yox edilm əsinin yeganə yolunu göstərir və bunun nirvanaya çatmaq olduğunu bildirir. Buddaların vəzifəsi müəllimlik edərək insanlara qurtuluş yolunu göstərməkdir. İnsan isə yalnız öz səyi və çalışqanlığı ilə xilas olacaqdır. Ehkam v ə ibadət Bir insan özünü buddist adlandırmaq üçün ayrı-ayrılıqda üç iman kəlməsini, yəni “Buddaya, dharmaya (t əlimə) və sanqhaya (rahiblərin icmasına) pənah gətirirəm” cümləsini deməlidir. Bu dinin m ənsublarının praktik əxlaq və ehkam normaları baxımından minimum aşağıdakı beş öhd əliyə riayət etmələri vacibdir: 1. Canlı varlıqlara heç bir ziyan yetirməmək; 2. Əgər könüllü bəxş etmirsə, heç kimdən heç nə almamaq; 3. Ər-arvad sədaqətini pozmamaq; 4. Yalan danışmamaq; 5. S ərxoşedici içki və digər vasitələrdən uzaq durmaq. Bu gün Hindistanda 4 milyona yaxın buddist olduğu ehtimal edilir. Tibetdən mühacirət edən buddistl ər sayəsində Hindistanın şimalında Buddizmin lamaizm qolunun mənsublarının sayı 100 min n əfəri ötmüşdür. Hazırda Dharamsala şəhəri lamaizmin güclü təbliğat mərkəzinə çevrilmişdir. H əmçinin Buddizmin bu forması tarixi dövr ərzində Monqolustanda, Rusiya Federasiyasının Buryatiya, Kalmıkiya, Tıva və digər regionlarında yayılmışdır. Buddizm son yarım əsrdə Avropa v ə Amerikada ciddi maraq cəlb etməyə başlamışdır. Xüsusilə Dzen Buddizmin və Tibet lamaizminin t əbliğat fəaliyyətləri, eyni zamanda Tibetdən və Vyetnamdan bir çox buddistin mühacir əti nəticəsində Avropada bu dinin 10 minlərcə mənsubu olan icmaları formalaşmışdır. Onlar arasında xeyli sayda yerli avropalılar da vardır. Avropada buddist meditasiyalarına maraq göst ərənlərin sayı artmaqdadır. Amerikada isə Dzen Buddizmlə yanaşı, Tanrtik Buddizmə də xüsusi maraq göst ərilir. ABŞ-ın beynəlxalq “PEW” Araşdırmalar Mərkəzinin 2010-ci il üçün olan m əlumatına görə, ümumilikdə Avropada 1 milyon 330 min, Amerika qitəsində isə 4 milyon 270 min buddist yaşayır. Yüklə 359,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|