Sh. Sodiqova
Yüklə 48 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
bolalarni gapirtirish
ham muhim ekologik uslublar sirasiga kiradi. Bu usul kichkintoylarda kuzatuvchanlikni va ekologik tarbiya olgan yoki olmagan odamlar orasidagi farqni ajratish tuyg‘ularini o ‘stiradi. Masalan, bolalar quyidagicha gap topib keladilar: “Bir bola gugurt olib, xazonlarni yoqdi. 0 ‘tib ketayotgan bir kishi uni koyib, olovni o‘chirtirdi" va hokazo. Bolalarning tabiatni muhofaza qilish amaliyotida uch xil faoliyatdan (ta’lim, mehnat, o‘yin) keng foydalanish maqsadga muvofiqdir. Ayniqsa, bolalarning ekologik mazmundagi о ‘yin faoliyati ta ’lim unsurlariga ega boTib, tegishli ko‘nikmalarni hosil qilishda ularning ahamiyati katta bo‘ldi. Didaktik o'yin o ‘quv-bilish vazifalari (masalan, narsaning xossalari va sifatini aniqlash, turli buyumlarni tasnif qilish va guruhlash) o ‘yin bilan (topish, rol ijro etish, musobaqalashish) qo‘shib olib boriladiki, bunda didaktik o‘yin ta’limning alohida shakli - yengil, tez va bolalar tomonidan oldindan m o‘ljallanmagan bilimlarni o ‘zlashtirish shakliga aylanadi. Masalan, “Bu hayvonning nomi “Qizil kitob”ga kiritilganmi? Shu hayvonni top” o ‘yini. Tarbiyachi bolalarni doira shaklida turg‘izib, hay von nomini aytadi va koptokni biror bolaga otadi. Bola koptokni ilib olib, “Qizil kitob”ga kirgan yoki kirmaganligini aytadi. 189 Tabiat muhofazasiga doir o‘yin mazmunini ishlab chiqishda shaxs- ning axloqiy pozitsiyasi, odamlaming o ‘zaro munosabatlari, ularning tabiiy muhitga insonparvarlik, g‘amxo‘rlik bilan munosabatlari markaziy o‘rindaturm og‘i lozim. Rolli о ‘yinlar har bir ishtirokchiga mustaqillik va uyushqoqlik namo- yon etish imkonini beradi. Ijodiy rolli o ‘yinlar tushunchalarni, tasav- vurlarni, faktlami tiklash, qayta guruhlash tariqasida kechadi. Masalan, rolli o ‘yin sifatida bolalardan biri maqbul va nojo‘ya harakatlar qilib ko'rsatadi. Nojo‘ya xatti-harakatga kelganda, bolalar: “To‘xta!" - deb buyruq berishlari kutiladi. Kuzatishlarning ko‘rsatishicha, bunday payt- larda ko‘p vaqt sukutda bo‘ladigan bolalarda ham qat’iyat, ju r'a t paydo bo‘ladi. Bu esa o ‘yinning muhim jihati hisoblanadi. Tabiat bilan insonning о'zaro aloqador ekanligini o'rgatish, umuman, bolalarda atrof-muhitga m as’uliyatli munosabatni shakllantirish - uzoq vaqtni o‘z ichiga oladigan jarayon. Buning uchun bolalarning atrof- muhit, tabiat bilan har tomonlama doimiy aloqalarini ta ’minlash zarur. Maktabgacha ta’lim muassasasi hududida, sayr chog'ida bog‘da, tabiat quchog'ida bo'lish, bu muddatda turli xil ekologik o‘yinlar uyushtirish ana shu imkoniyatni yuzaga keltiradi. Voqeaband rolli о ‘yinlar, ayniqsa, bola hayotida katta rol o'ynaydi. Dastlab sahna ko‘rinishlari tariqasida tayyorlanadigan o ‘yin chog‘ida bola tabiatni muhofaza qilish bilan shug‘ullanuvchi turli mutaxassislar rolini ijro etadi, ko‘pchilik ana shunday mutaxassislarni ko'radi, shun- day mutaxassislar borligidan darak topadi, keyinchalik o‘zi ham shu mutaxassis rolini o ‘ynashga muvaffaq bo'ladi. Boshqacha aytganda, о ‘yin jarayonida bola bilan mutaxassis o ‘rtasida muloqot sodir bo‘ladi. Maktabgacha ta’ lim yoshidagi bolalarni ekologik tarbiyalashda nutqiy mantiqiy masala yechish uslubidan ham foydalanish mumkin. Bunday masalalar tabiat haqida topishmoq-hikoyalardir. Qo‘yilgan masalani yechish, savolga javob berish uchun bolalar tabiat hodisalari orasidagi m a’lum bog‘lanishlar va qonuniyatlarni o‘zlari uchun tushunib olgan bo‘lishlari kerak. Tarbiyachi bolalarga nutqiy mantiqiy masala berar ekan, ularni aqliy faoliyat usullaridan shunday (qiyoslash, hodisalarni turli tomondan ko‘rib chiqish, masalani yechish yo‘llarini izlash) vaziyatga solishi zarurki, bu narsa fikrlashning mustaqil, aqlning o‘tkir bo‘lishiga turtki beradi. 190 Bolalar tomonidan tabiatdagi narsa va hodisalar, odamlaming ayrim nojo‘ya xatti-harakatlari haqida hikoya-etyudlar tuzish ijodiy topshiriq turlaridan biridir. Albatta, bu ish daf’atan boshlanmasligi kerak. Dastlab ishni bolalarbop hikoyalar tanlash va ularni so‘zlab berish usuliga murojaat etishdan boshlash lozim. Bu hikoyalar oxir-oqibatda hikoya- etyudlar tuzish uchun andaza vazifasini bajaradi. Maktabgacha ta’lim muassasasida ekologik muammolar aks etgan v/tfeo/z/w/ardanfoydalanish maqsadga muvofiq. Bugungikundabolalarbop bunday videodisklar va filmlar ko'payib bomioqda. Har bir namoyishdan so‘ng bolalar bilan ko'rilgan filmlar haqida suhbat o‘tkazilishi mumkin. Bolalarni ekologik tarbiyalashda hadislardan namuncdar aytish, rivoyat va hikoyatlar so'zlab berish samarali vosita bo‘lib xizmat qiladi. Atrof- muhitga eng qadimgi zamonlarda ham juda katta e’tibor berilib kelingan. Hadisi shariflarda quyidagi kabi bandlar bor: “Soyasidan xalq foydalanib turgan daraxtni kesib yuborgan odamni tangri do‘zaxga mahkum etur”; “Dunyo yam-yashil go‘zaldir, kimki undan haqli ravishda halollik bilan olsa, undan baraka topadi”. Ajdodlarimiz o‘z farzandlariga oila davrasida pand-nasihatlar qilganlar va turli suhbatlarda quyidagilarni alohida uqtirganlar: “Suvni iflos qilma, barcha jonivorlar uni ichib bahra oladi”; “Rizq-ro‘zingni isrof qilma, gunohkor bo‘lasan”; “Pishib yetilmagan uzumni uzma, agar uzsang katta gunoh ish bo‘ladi, chunki unda ahli m o‘minning nasibasi bor”. Xalq og‘zaki ijodi namunalarida muammolarni hal etish yo‘llari bevosita va bilvosita usullarda qo‘llanadi, shunga ko‘ra bu usullarning tarbiyaviy va ta’limiy imkoniyatini oshirib, tug‘ilgan muammolaming bolalarga yanada tushunarli bo‘lishini ta’minlaydi hamda ta ’sirchanligini kuchaytiradi. Masalan, “Urug' sepmay ekin boim as, Yog‘och ekkan soyada yotmas” naqlida soyaning fayzli dam olish joyi, lekin shu soya- ning b o iishi uchun ter to ‘kib mehnat qilish, daraxt ekish zarurligi tushun- tiriladi. Loto, labirint, rebus, boshqotirma, topishmoq, topishmoq-hazillardan foydalanish ham bolalami ekologik tarbiyalashda yaxshi natija beradi. Ertak to ‘qish, she V ijod qilish, tabiatda о ‘zirti qanday tutish kerakligi haqida eslatmalar aytish bir tomondan, ijodiy nutq o ‘stirish uchun xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, ekologik ongni rivojlantiradi. 191 |