9.3.1.1 chizma
Tovar zahiralari tasnifi
Т
о
в
а
р
з
а
і
и
р
а
л
а
р
и
Ж
о
й
л
а
ш
и
ш
и
б ў
й
и
ч
а
И ш
л
а
б
ч
и
є
а
р
и
ш
д
а
Ч
а
к
а
н
а
с
а
в
д
о
д
а
Й ў
л
д
а
У
л
г у
р
ж
и
с
а
в
д
о
д
а
С
а
є
л
а
н
и
ш
м
у
д д
а
т
и
в
а
й
ў
н
а
л
т
и
р
и
л
и
ш
м
а
є
с
а
д
и
г
а
є
а
р
а
б
У
з
о
є
м
у
д д
а
т
л
и
Є
и
с
є
а
м
у
д д
а
т
л
и
Ж
о
р
и
й
С
о
т
и
ш
м
у
д д
а
т
и
д
а
н
о
л
д
и
н
е
т к
а
з
и
л
г
а
н
М
а
в
с
у
м
и
й
www.sies.uz
Page 266 of 356
267
267
Umuman, tovar zahiralari statistikada, buxgalteriya hisobida bir muddatga
hisobga olinadi, o‘rganish, tahlil qilish jarayonida o‘rtacha ko‘rsatkichlar ham
ishlatiladi.(9.3.1.2 chizmada tovar zahiralarini statistik ko‘rsatkichlari keltirilgan)
9.3.1.2 chizma
Tovar zahiralarining statistik ko‘rsatkichlari quyidagi ko‘rsatkichlar asosida
tasniflanadi.
О
м м
а
в
и
й
о
вє
а
т
л
а
н
и
ш
ш
а
х
о
б ч
а
л
а
р
и
д
а
М
а
х
с
у
с
(
д
а
в
л
а
т
р
е
з
е
р
в
и
)
в
а
к
а
ф
о
л
а
т
л
и
Т
о
в
а
р
з
а
і
и
р
а
л
а
р
и
н
и
с
т
а
т
и
с
т
и
к
к ў
р
с
а
т
к
и
ч
л
а
р
и
Ў
л
ч
о
в
б
и
р
л
и
г
и
М
и
º
д
о
р
и
і
и
с
о
б г
а
о
л
и
ш
д
а
в
р
и
ё к
и
в
а
є
т
и
а
б
с
а
л
ю
т
н
и
с
б
и
й
Д
а
в
р
б
о
ш
и
г
а
м
и
н
и
м
а
л
м
а
к
с
и
м
а
л
ў
р
т
а
ч
а
А
й
р
и
б
о
ш
л
а
ш
т
е
з
л
и
г
и
Н
а
т
у
р
а
л
(
д
о
н
а
,
к г
,
м
е
т
р
)
Д
а
в
р
о
х
и
р
и
г
и
ў
р
т
а
г
а
к у
н
л
а
р
Н
о
р
м
а
т
и
в
и
(
р
е
ж
а
),
к у
т
и
л
а
ё
т
г
а
н
в
а
х
а
є
и
є
а
т
д
а
г
и
м
а
ъ
л
у
м
о
т
л
а
р
м
а
р
о
т
а
б
а
К у
н
л
а
р
і
и
с
о
б
и
д
а
Т
о
в
а
р
а
й
л
а
н
и
ш
и
г
а
н
и
с
б
а
т
а
н
,
%
д
а
є
и
й
м
а
т
и
(
с
ў
м
)
www.sies.uz
Page 267 of 356
268
268
O‘rtacha tovar zahirasi ikki xil usul bilan hisoblanadi. Birinchisi, agar tovar
zahiralari oylarga yoki kvartallarga o‘rtacha hisoblangan holda berilgan bo‘lsa yillik
o‘rtacha tovar zahirasi o‘rtacha arifmetik usul bilan hisoblanadi.
−
X
=
Π
∑
x
; bu yerda «X» - o‘rtacha yillik tovar zahirasi.
X – har oy (yoki kvartal) uchun o‘rtacha tovar zahirasi summasi;
P – oylar (12 oy) yoki kvartal bo‘lsa, 4 ga teng bo‘ladi.
Agar tovar zahiralar davr boshiga va oxiriga berilgan bo‘lsa, yillik o‘rtacha
tovar zahirasi o‘rtacha xronologik usul bilan aniqlanadi. o‘rtacha xronologik
formulasi quyidagicha ifodalanadi:
−
X
=
1
2
...
2
1
2
1
−
Π
+
+
+
+
−
n
n
x
x
x
x
;
Tovar zahiralarini shaklan namoyon bo‘lishi har xil bo‘lib, biz yuqorida
keltirganimizdek u qiymat, natural, kunlar hisobida va tovar aylanishiga nisbatan
foizlarda o‘lchanadi.
Tovar aylanishini ta’minotini tovar zahiralari tovar aylanishiga nisbatan
kunlar hisobidagi ko‘rsatkich orqali baholanadi.
Tovar zahiralari kunlar hisobidagi ko‘rsatkich nisbiydir. U mavjud tovar
zahiralari necha kunlik tovar aylanishini ta’minlashi mumkinligini ko‘rsatadi. Ushbu
ko‘rsatkich (TZ h.k) amaliyotda aksariyat tovar zahiralarini kvartal boshidagi
summasini (Z
1
) tegishli kvartalning bir kunlik tovar aylanishiga bo‘lish orqali
aniqlanadi.
1 kunlik tovarlar aylanishi =
90
ЧТА
Xuddi shunga o‘xshash yilga nisbatan (TZ k.y) aniqlanadigan bo‘lsa yil
www.sies.uz
Page 268 of 356
269
269
boshidagi tovar zahirasi (Z
1
) ushbu yilning bir kunlik tovar aylanishiga bo‘lish bilan
aniqlanadi.
1 kunlik tovar aylanishi
=
360
ЧТА
ya’ni:
TZk
.k
=
ЧТА
З
ЧТА
З
90
90
:
1
1
⋅
=
;
TZk
.y
=
ЧТА
З
ЧТА
З
360
360
:
1
1
⋅
=
Ushbu ko‘rsatkich bilan bir qatorda tovar zahiralarining holatini baholashda,
tahlil qilishda, normallashtirishda tovar zahiralarini aylanish tezligini kunlar va
martaba ko‘rsatkichlari ishlatiladi.
Tovar zahiralarini aylanish tezligi, bundan keyin bizlar ushbu ko‘rsatkichni
«tovar ayirboshlash tezligi» deb ishlatamiz. Biz yuqorida aytganimizdek kunlar
hisobida va marotabada aniqlanadi.
Tovar ayirboshlash tezligi kunlar hisobida (TATk)
o‘rtacha tovar zahirasini
(
−
З
)
Ushbu davrning bir kunlik tovar aylanishiga
(CHTA:90
yoki CHTA:360
)
bo‘lish orqali anilanadi.
Tovar ayirboshlash tezligi kunlar hisobida kvartal bo‘yicha aniqlansa
(TATk.k) quyidagi formula ishlatiladi:
TATk
.k
=
ЧТА
З
ЧТА
З
90
90
:
⋅
=
−
−
;
Yil davriga aniqlansa:
www.sies.uz
Page 269 of 356
270
270
TATk
.y
=
ЧТА
З
ЧТА
З
360
360
:
⋅
=
−
−
Ushbu
ko‘rsatkich
o‘rtacha
tovar
zahiralari
necha
kunda
ayirboshlanganligini yoki yangilanganligini, ya’ni tovarlar kelgan kundan
sotilguncha necha kun o‘tganligini ko‘rsatadi.
Bu ko‘rsatkichni tovar zahirasi miqdori bir so‘m tovar aylanishiga qancha
to‘g‘ri keladi deb ham baholash mumkin.
Masalan, i-tovar guruhi bo‘yicha o‘rtacha yillik tovar zahirasi 5000,0 ming
so‘m, yillik tovar aylanishi 9629,0 ming so‘m. Ushbulardan bir kunlik tovar
aylanishi 9629,0:360=26,747 ming so‘m.
Tovar ayirboshlash tezligi (TATk
.y
) teng bo‘ladi=5000,0:26,747=186,9 kun,
yoki bir so‘m tovar aylanishiga 186,9 tiyinlik tovar zahirasini to‘plash kerak bo‘lgan.
186,9 kun o‘rtacha tovar zahirasini qayta tiklash uchun zarur bo‘lgan davrni
anglatadi.
Tovar ayirboshlash tezligi marotaba hisobida (TATm) hisobot davrida
o‘rtacha tovar zahirasi necha marotaba aylanganligini ko‘rsatadi. Ushbu ko‘rsatkich
ikki xil usulda aniqlanishi mumkin:
1. Davrdagi kunlar sonini (t=360 yoki 90), tovar ayirboshlash tezligini
kunlar hisobiga bo‘lish orqali (TATk
.k
yoki TATk
.y
) aniqlaymiz:
TATm =
й
к
к
ТАТ
ТАТ
t
.
360
=
yoki
к
к
ТАТ
.
90
;
2.
І
isobot davr tovar aylanishini o‘rtacha tovar zahiralariga bo‘lish orqali
aniqlaymiz:
TATm =
−
З
ЧТА
www.sies.uz
Page 270 of 356
271
271
Ushbu ko‘rsatkich bir tomondan tovar aylanishini ta’minlash uchun o‘rtacha
tovar zahirasi necha marotaba aylanganligini ko‘rsatsa, ikkinchi tomondan bir so‘m
o‘rtacha tovar zahiralariga qancha tovar aylanishi to‘g‘ri kelishini anglatadi, ya’ni
tovar zahirasi samaradorligini ko‘rsatadi deb hisoblash mumkin.
9.3.2. Tovar zaxiralari ko‘rsatkichlariga ta’sir qiluvchi omillar.
Tovar zaxiralari savdo karxonalarida umumiy hajmi va tovar guruxlari
bo‘yicha har xil miqdorda shakllanadi. Chunki uning miqdoriga har xil omillar ta’sir
qiladi.
Ular ob’ektiv va sub’ektiv omillarga bo‘linadi.
Ob’ektiv omillar, bu real mavjud shart sharoitlardan kelib chiqadi va inson
faoliyatiga bog‘liqligi kam.
Sub’ektiv omillar, bu to‘g‘ridan to‘g‘ri inson faoliyati bilan bog‘liq bo‘lib
ular qabul qilgan boshqaruv qarorlarini ob’ektiv va realligidan kelib chiqadi.
Asosiy ob’ektiv omillarga quyidagilarni kiritish mumkin:
Talab va taklifni umumiy xajmi asortimentlari bo‘yicha muvofiqligi.
1.Mavsumiy xususiyatlari;
2.Ishlab chiqarishni hududiy joylashishi;
3.Transport aloqalari, yo‘llarini xolati va tashkillashtirish;
4.Chakana tovar aylanish tarkibi – tovar assortimentlarini murakkablik
darajasi;
5.Tovarlarni fizik ximik xususiyati;
6.Savdoni moddiy texnik ba’zasi holati;
7.Savdoni tashkil qilish darajasi, texnologiyasi tashkil qilish shakllari;
8.Tovarlar siljishini axborot ta’minoti;
9.Tovarlarni keltirishni tashkil qilish va tashish tezligi;
10.Savdo karxonasini tovar aylanish hajmi va xokozolar.
www.sies.uz
Page 271 of 356
272
272
9.3.3.Tovar zaxiralarining tahlili.
Savdo karxonalari va shaxobchalarining asosiy vazifalaridan biri uning
samaradorligini oqilona tovar zaxiralarini shakllantirish va ularni boshqarish orqali
amalga oshirishdan iboratdir.
Tovar zahiralarini shakllantirish va boshqarish savdo karxonalari va
shaxobchalari xo‘jalik faoliyatini barcha qirralariga ta’sir qiladi. Masalan: tovar
aylanishining hajmiga va tarkibiga daromad miqdoriga, muomala (davr) harajatlari
summasiga va darajasiga; foyda va rentabellikka va xokozolarga.
Shu sababli tovar zaxiralarini xolatini va samaradorligini muntazam tahlil
qilib borish zaruriyati tug‘iladi.
Tovar zahiralarini optimal boshqarishni asosiy maqsadi minimal harajatlar
bilan tovar zahiralarini shakllantirish orqali tovar aylanish hajmini oshirishdan iborat
bo‘lmog‘i lozim.
Tovar zahiralarini boshqarish jarayonining asosiy usullaridan biri ularni
tahlil qilishdir.
Tovar zaxiralarini taxlil qilishning maqsadi, ularni belgilangan talablarga
javob berishini va savdo karxonasi yoki shaxobchasini xo‘jalik faoliyati natijasiga
ta’sirini baholashdan iboratdir.
Tovar zahiralarini tahlil qilishda quyidagi vazifalarni amalga oshirish
maqsadga muvofiq:
Ø
tahlil uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni to‘plash, tizimlashtirish va
solishtirma yuzaga keltirish;
Ø
tovar zahiralari summasi va nisbiy ko‘rsatkichlarini dekada, oy,
kvartal va yil boshi va oxiriga umuman hamda tovar assortimentlari
bo‘yicha tahlil qilinayotgan karxona yoki shaxobchada (magazin
nazarda tutilayapti) aniqlash;
Ø
haqiqiy tovar zaxiralari absolyut va nisbiy ko‘rsatkichlarini
belgilangan normativlar (rejalashtirilgan ko‘rsatkichlar) bilan
solishtirish va farqini aniqlash;
www.sies.uz
Page 272 of 356
273
273
Ø
tovar zahiralari ko‘rsatkichlarini dinamikasini o‘rganish, uni boshqa
savdo shaxobchalari, karxonalari (raqobatchilar), tuman, viloyat,
respublikaning ko‘rsatkichlari bilan solishtirish va baho berish;
Ø
tovar zahiralari xajmi, tarkibi va uning nisbiy ko‘rsatkichlariga ta’sir
qiluvchi omillarni o‘rganish va baholash;
Ø
aniqlangan va baholangan xolatni takomillashtirish bo‘yicha,
xulosalar, takliflar tayyorlash va chora tadbirlar ishlab chiqarish.
Tovar zahiralari dinamikasini o‘rganish uchun quyidagicha jadval tuzish
mumkin.
9.3.3.1 jadval.
Tovar aylanish va tovar zahiralarining dinamikasi.
Y i l l a r
Ko‘rsatkichlar
1
2
3
4
5
1.Tovar aylanishi summasi.
2. O‘zgartirish surati
2.1. O‘tgan yilga nisbatan, %
2.2. Bazis yilga nisbatan, %
3. Tovar zahirasi summasi
4. O‘zgarish surati
4.1. O‘tgan yilga nisbatan, %
4.2. Bazis yilga nisbatan, %
100,0
100,0
100,0
100,0
Ushbu jadvalni haqiqiy baholarda va solishtirma baholarda tahlil qilish tavsiya
qilinadi.
Tahlil qilishni vazifasi va ob’ektiga qarab tovar zaxiralari dinamikasi savdo
shaxobchasi, karxonasi, tuman, shahar, viloyat va respublika miqyosida tovar
zaxiralarining umumiy xajmi va aloxida tovar guruxlari bo‘yicha o‘rganiladi.
Xuddi shunday tuman, viloyat va respublika miqyosida tovar zaxiralarini
joylanishi
bo‘yicha,
chakana,
ulgurji
savdoda,
ommaviy
ovqatlanish
shaxobchalarida, yo‘ldagi alohida ishlab chiqarishdagi dinamikasini o‘rganishni
www.sies.uz
Page 273 of 356
274
274
tavsiya qilamiz.
Tovar zahiralari alohida savdo shaxobchasi miqyosida tahlil qilish jarayonida,
uning umumiy xajmini va tovar guruhlari bo‘yicha summasini belgilangan normativ
bilan solishtirish va chetlanishini aniqlash zarur.
Tovar zahiralarini tahlil qilishda ularni statistik hisobotdagi tarkibi, normativ
bilan solishtirma tarkibi yuzaga keltirilishi zarur, chunki
9.3.3.1 chizma
dan tashkil topadi.
9.3.3.2 chizma
Umumiy tovar zahiralari tarkibida hisobga olinadi.
9.3.3.3 chizma
Dostları ilə paylaş: |