Suleyman-m teze qxd
Yüklə 2,03 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Çalışma 40.
Aşağıdakı sözlərin hansı alınmaların hesabına meydana gəlməsini araşdmn: öndər, soykökü, bilgisayar, başqan, istilikölçən, bilgi, soyad, soydaş, cangüdən, ömürlük, toplum, çağ, bağımsız, çağdaş, duyum, durum; Çahşma 41. Mətndən dilimizin lüğət tərkibindəki özləşmə göstəricilərini müəyyənləşdirin, mənalanm izah edin. Azərbaycan toplumunun qarşısına çıxan hər dürlü iqtisadi iliş- kilər nə qədər çox olsa da, soydaşlanmız özünü itirmir və dönmədən həmin ilişkiləri aradan qaldmrlar. XXI yüzilliyin girəcəyində dünyanın çağdaş dövlətlərindən biri olmaq üçün ölkəmizin hər dürlü imkanlanmn varlığını hamı söyləyir. Çox çalışmaq və saxlancımızın çiçəklənməsi naminə durumumuzu yaxşılaşdırmaq, çağdaş ölkələrdən ömürlük biri olmaq istəyimizdir. Bu gün belə bir dönəmdə yaşayırıq ki, dövlətimizin bağım- sızhğı uğrunda çarpışmaqdan özgə yolumuz yoxdur. Tarix soydaşlarımızı sınağa çəkir. Bu sınaqdan üzü ağ çıxmaq üçün biz hamımız öndərimizin siyasətini dəstəkləməli, başqanımız da, əsgərimiz, çavuşumuz, gizirimiz də cangüdənlər kimi bütün bölgələrimizin smırlarının keşiyində ayıq-sayıq durmalıyıq. Çalışma 42. İdman cəmiyyətində şöbə müdiri işləyirsiniz. Müəyyən qədər idman ləvazimatı almaq üçün direktorunuza tə- ləbnamə yazın. NİTQİN MƏDƏNİ VƏ QEYRİ-MƏDƏNİ FORMAIARI Mədəni nitq ədəbi dilə yaxşı yiyələnmiş şəxslərin işlətdiyi nitqdir. Deməli, ədəbi dilə mükəmməl yiyələnmədən mədəni nitqdən danışmaq olmaz. 67 Nitqin mədəniliyi ədəbi dilin qayda-qanunlarını yüksək səviyyədə mənimsəməklə, dilimizin fonetik normalanm gözləmək, zəngin söz ehtiyatına sahiblənmək, bədii dil vasitələrinə yiyələnməklə təmin əlunur. Mədəni nitq aydın, səlis, zəngin, ifadəli, yerli-yerində, qulaqlarda rəvan səslənən, oxuyarkən göz əxşayan, məntiqi cəhətdən əbyektiv gerçəkliyə uyğun nitqdir. Bu nitqdə söz birləşmələri və cümlələr, sintaktik konstruksiyalar qrammatik cəhətdən düzgün qurulur, natiqsə əxlaq qaydala- n çərçivəsində təmkinli, səyuqqanh, özünə və sözünə arxayın şəkildə, lakin insanlara, hadisələrə, görülən işlərə isti münasibəti ilə seçilir. Təbii ki, insanlarda nitq mədəniyyətinə yiyələnmə eyni dərəcədə deyildir. Bu, insanın savadından, mütaliəsindən və qavrayışından, danışdığı dilə yaxşı bələdliyindən, yazılı və şifahi dilin nərmalanna mükəmməl yiyələnməsindən asılıdır. Nitq mədəni və qeyri-mədəni formalara bölünür. Burada da orta və yüksək səviyyəli mədəni nitqi fərqləndirmək əlar. Dilimizin fonetika, leksika, frazeologiya, qrammatika və üslubiyyat bölmələrini orta məktəb həcmində öyrənmiş məzunlar müstəqil həyata başlayarkən orta səviyyəli mədəni nitqlə öz fikirlərini ifadə edə bilirlər. Onlar müəyyən məqamlarda çıxış edirlər, bəziləri hətta şeir, məqalə, hekayə də yazmağı bacarırlar, öz dinləyicilərinə bəzi məsələlərlə əlaqədar məlumat çatdırırlar. Orta səviyyədə olmasına baxmayaraq bu nitqdə fikir aydın, məntiqi cəhətdən düzgün qurulur. Orta səviyyəli mədəni nitqdə diksiya, tələffüz norma daxilində olur, yəni dialekt-şivə danışığı səviyyəsindən yüksəkdə dayanır. Yüksək səviyyəli mədəni nitqin orta səviyyəli dən fərqi təkcə dil normalarını gözləməklə bitmir, bu nitq həm də ifadəlidir, obrazlı və emosionaldır. Belə nitq sahibləri gələcəyin şairi, yazıçısı, alimi, siyasətçisi, diplomatıdır, ən "pis" halda natiqdir, masabəyi, söz ustasıdır. Qeyri-mədəni nitqdə gözə tez çarpan məddahlıq, yaltaqlıq (bu da insandan başqa cür istedad tələb edir) ruhu, əzbərçilik xasiyyəti, tamahkarlıq, simasızhq kimi qeyri-mədəni məziyyət 68 lərdir. Burada şöhrət, layiqsiz ad-san xatirinə fikir şüurlu surətdə pozulur, qəbul əlumnuş prinsiplər, nitq əlaqələri təhrifə məruz qalır. Belə nitqdə aldatma, böhtan, xəbərçilik, ləvğalıq kimi qeyri-etik nərmalara rast gəlirik. Əlbəttə, bu zaman danışanın mədəni və ya qeyri-mədəni, savadlı və ya savadsız nitqini onun düzgünlüyü, səlisliyi və məntiqiliyi ilə müəyyənləşdirmək də mümkündür. Savadlı adamlann nitqini fərma və məzmununa görə iki qrupa bölürlər; 1) gözəl fərması və məzmununa görə adamlara müsbət təsir göstərən nitq. Bu nitq forma və mündəricəsinə görə yüksək səviyyədə əlub, fikrin aydın və səlis ifadəsi ilə seçilir: 2) forma və məzmun cəhətdən zəif, təsir dərəcəsi aşağı əlan nitq. Bu nitqdə ardıcıllıq, rəvanhq axarhq dinləyiciləri qane etmir. Bu, çox vaxt savadsızlıqdan deyil, insanın daxili aləmi ilə bağlı natiqlik bacarığı ilə şərtləşir. Natiq nitqini ümumxalq danışıq dili əsasında qurarkən məntiqli danışır, buna görə də dinləyicilərin rəğbətini qazanır, alqışlarla qarşılanır, xoş sözlərlə də yola salınır. İ.Nəsiminin, Aşıq Qurbaninin, M.P.Vaqifin (Hər əxuyan Məlla Pənah əlmaz), A.Ələsgərin, C.Məmmədquluzadənin, Ü.Hacıbəyəvun, S.Vur- ğunun, Əlağa Vahidin, müasir dövrümüzdə Xəlil Rza Ulutür- kün. Zəlimxan Yaqubun, zəmanəmizin böyük siyasətçisi, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyevin, prezident İlham Əliyevin çıxışları səlis, elmi, qrammatik və məntiqi baxımdan savadlı, təsirli olduğuna görə örnək kimi nəsildən-nəslə ötürülür. Xalq hər bir şəxsə öz əməli işinə və nitq qabiliyyətinə görə qiymət verir. Yaxşı, gözəl söz, kəlam, dil nitq şəklində insanın qiymətini yüksəklərə qaldmr. Mədəni nitq qeyri-mədəni nitqdən istifadə əlunan zəngin söz ehtiyatı, dilin daxili qrammatik quruluşunun bütün incəliklərinə qədər gözlənilməsi ilə, intənasiyaya, xəş avaza, ritmə uyğun fərması ilə seçilir. Belə nitq bir növ, yaradıcılıq işidir, gözəl bədii əsər səviyyəsində yazılışdır, muğamlanmız kimi hamının ürəyincədir. 69 Dil normaları üçün ölçü olan yüksək mədəni nitq böyük istedad və mütəmadi vərdiş hesabına yaranır, məntiqli, səlis, aydın danışığa istiqamət verir. Mədəni nitqin əsası ailədə, bağçada, daha sonra məktəbdə qoyulur. Uşaqlann mədəni nitqi anadan, bağça tərbiyəçisi-müəllimdən, məktəb illərində oxu kitablann- dan, ədəbiyyat dərsliklərindən, əlavə bədii əxu vəsaitlərindən, hər məktəbin dil-ədəbiyyat müəllimlərinin verdikləri biliklərdən, zəngin dil nümunələri ilə dəlu radiə-televiziya verilişlərindən qaynaqlanır, onların gərgin zəhməti hesabına formalaşıb yaranır. Məhz bütün bunlann sayəsində uşaqlann söz ehtiyatı artır, düzgün dil vərdişləri, mədəni danışıq adəti fərmalaşır. Şəxsi ünsiyyət, təfəkkür tərzi, dünyagörüş, elmi təsəvvürlər də bu işdə əvəzsiz rol oynayır. Orfoqrafik və ərfəepik normalara yiyələnməklə sinifdə müəllim və yəldaşlan qarşısında ifadəli oxu, ayrı-ayrı fənn mövzulanm səliqəli və rəvan danışma uşaqların mədəni nitqinin inkişafını gündən-günə, aydan-aya, ildən-ilə stimullaşdırır, müəllimlərinin və sinif yoldaşlarının gözəl danışığını yamsılamaq hesabına onların düzgün tələffüz vərdişləri də, mədəni danışığı da, yazı mədəniyyəti də (inşa yazılarda) təfəkkürlə bağlı olaraq yüksək səviyyəyə çatır. Qrammatika təlimi dili, dil qanunlannm tətbiqini öyrədir. İfadəli oxu, şeirlərin əzbər söylənilməsi prosesində şagirdlərin nitqi daha da püxtələşir, səlisləşir, həm də onların elmi və bədii düşüncəsinin formalaşmasına öz təsirini göstərir. Bu vaxt ana dili müəlliminin nitqi, pedaqoji ustalığı, rəvan oxusu, gözəl danışığı, şeirlər söyləməsi, nəcib hərəkətləri, geyimi, mimika və jestləri şagirdlərin nitqinin mədəniləşməsinə kömək olur, canlı nümunə kimi onların bədii və estetik zövqünün formalaşmasında mühüm rol oynayır. Beləliklə, ailədən, bağçadan, məktəbdən formalaşmağa başlanan nitq ədəbi əsərlərin, ifadəli oxu və rabitəli yazının, müəllimlərin mətbuatın, radio-televiziya verilişlərinin kompleks köməyi ilə səlisləşir. Deməli, valideynlərin, müəllimlərin, diktorların, aparıcıların gündəlik və saatlarla danışıq üsulu şagirdləri gözəl danışığa ruhlandırır. Məktəblilər fikrin dəqiq ifa- ro dəsi üçün sözləri düzgün seçməyə, hər sözün, ifadənin məna tutumunu bilməyə, onlan öz yerində işlətməyə çalışırlar. Mövzuya, mətnə uyğun lazımi sözləri seçib işlətmək, fonetik normaları gözləməklə nitqin təbiiliyinə, axarlığma, gözəlliyinə xələl gətirən kitab tələffüzündən qaçmaq, cümlələri qrammatik və üslubi cəhətdən düzgün qurmaq, hər sözün, ifadənin ahənginə, vurğusuna fikir vermək mədəni nitq üçün əsas şərtlərdir. Gözəl şifahi nitq qabiliyyətinə yiyələnmək üçün aşağıdakı qaydaları öyrənib mənimsəmək olduqca vacibdir: 1. Nəqli keçmiş zamanın düzəldilməsində iştirak edən - mış^ şəkilçisi II şəxsin təkində - mı‘' kimi tələffüz olunmalıdır, yəni ş samiti tələffüzdən düşməlidir: Məsələn: oxumuşsan [o- xumusan], yazmışsan - [yazmısan], gəlmişsən - [gəlmisən] və s. 2. II şəxsin cəmində şəxs (xəbərlik) şəkilçisi orfoqrafiya qaydalarına görə - sınız“' yazılır, lakin orfoepiya normalanna görə - sız' şəklində tələffüz olunmalıdır: oynayırsınız [oynayırsız], gəlirsiniz - [gəlirsiz], futbolçusunuz - [futbolçusuz], tələbəsiniz - [tələbəsiz] və s. 3. Xəbərlik kateqoriyasının III şəxs tək və cəmində - dır', - dırlar“* orfoepiya normalanna görə - dı“*, - ddar“* şəklində tələffüz olunur, yəni r samiti deyilmir: oyunçudur - [oyunçudu], tələbədirlər - [tələbədilər], məşqçidir - [məşqçidi], uşaqlardır - [u- şaqlardı] və s. 4. nb samit səs birləşməsi bir çox sözdə tələffüz zamanı mb səs birləşməsi kimi tələffüz olunur: şənbə [şəmbə], sünbül - [sümbül], zənbil - [zəmbil] və s. Şifahi nitqi gözəlləşdirən amillərlə yanaşı onu pozan səbəblər də vardır. Bu səbəbləri belə qruplaşdırmaq olar: a) Dialekt tələffüzü: hansı [ha:sı], daha- [da:], mənim [mə:m], sahibini - [sa:bmı] sabah - [saba], şəhər - [şə:r] və s. b) fonetik hadisələrlə bağlı tələffüz: tapmaq - [tappağ], qazlar - [qazdar], doğru - [dorğu], bunun [munun], bu gün [bu gün- nəri], bunlar - [bular], nə edək - [nağayrağ], sevindi - [söyündü], dalısınca - [dahynan], öyrənmək [örgənməy], sonra - [so:ra], on 71 lar - [olar], yemək - [yımax], bütöv - [bütöy], xəbər [xəvər], [xa- var], həmən - [haman], tüfəng - [tüəy], tökmək - [töhməx], yenə - [genə], məsləhət - [məslət], sənə - [sə:], xalq - [xalx], ona - [oya] və s. c) Ərəb mənşəli sözlərin tələffüzü: layihə - [lahiyə], rayihə - [rahiyə], məşhur - [məhşur], sürət - [surət] və s. ç) fonetik cəhətdən oxşar, mənaca müxtəlif sözlərin diqqətsizlik üzündən tələffüzcə qarışdırılması və ya təhrif olunması: müşahidə - [müşayit], icra - [icarə], məsul- [məhsul], məhrum- [mərhum], rəğbət-[rəqabət], şəhid-[şahid] və s. d) orfoepiya normalarından dialekt tələffüzünə keçilməsi: vaxt-vaxıt, çünki-çünkinə, qorumaq-qourunmaq, görə-gora,, amma-əmbə və s. e) Adların təhrif olunmuş şəkildə tələffüzü: Kəmalə -Kəmoş, Zərifə-Zəri-Zəroş, Qurban-Qubiş, Təranə-Təroş və s. ə) Tüfeyli, mətləbə dəxli olmayan sözlərin işlənməsi: belə deyək, belə deyək də, necə deyərlər, öz aramızdı, canım sənə desin, onu da qeyd etmək olar ki, elə götürək bunu, məlum olduğu kimi, yeri gəlmişkən deyim ki və s. f) Qeyri-mədəni nitqdə ədəbsiz sözlər, söyüş və qarğışlar da özünə yer tapır. Bunlar dilçilikdə vulqarizmlər adlanır. Vulqar sözlər dilin ən aşağı üslubi layını təşkil edir və bunların böyük əksəriyyəti lüğətlərə düşmür, lakin müəyyən məqamlarda insanlar onları işlədirlər. Ədəbi dildə müəlliflərin təhkiyə dilində işlədilməsə də, bədii surətlərin daxili aləmini açmaq üçün onlara müəyyən qədər yer verilir. Məsələn: it oğlu, itin balası, eşşək, qoduq, heyvan, mürtəd, allah lənət eləsin və s. g) Mənanı sərt, kobud, lakin təsirli ifadə edən sözlər disfe- mizmlər adlanır. Evfemizmlərin əksi olan disfemizmlər sinonimi olan sözlərdir, amma onlara ədəbi dilin bütün üslublarında deyil, ən çox məişət, qismən də bədii üslubda - personajların nitqində rast gəlirik. Məsələn: "ölmək" əvəzinə "gorbagor olmaq", "cəhənnəmə vasil olmaq"; "getmək" əvəzinə "rədd olmaq", "cəhənnəmə itilmək", "itilib getmək"; "get" əvəzinə "bas Yüklə 2,03 Mb. Dostları ilə paylaş:
|