Qosimjon sodiqov turkiy til tarixi

Temuriylar saltanati davrida til vaziyati.
Temuriylar 
zamonida davlat tili turkiy til edi. 
Temuriylar davlatida rasmiy, diplomatik ishlar asosan, 
turkiy tilda olib borilgan. Turonning sultoni Temurbekning o‘zi 
turkiy tilga katta e’tibor qaratgan. Uning yetti yuz to‘qson 
uchinchi 
yilning 
ko‘klamida 
(=1391 
yilning 
apreli) 
To‘xtamishxonga qarshi yurish boshlagan chog‘da yozdirgan 
xotira bitigtoshining turkiy tilda va qadimgi turkiy (uyg‘ur) 
xatida bitilganligi bejiz emas. Temurbek taxtda ekanligi 
chog‘idagi ham, butun saltanat bo‘yi eski til va yozuv 
an’anasiga amal qilindi. Buni temuriylar tomonidan bitilgan 
rasmiy hujjatlar isbotlab turibdi. Chunonchi, Shohruhning 
hijriy 825 sigir yili muharram oyining 22 kuni (=1422 yilning 
16 yanvari) Hirot yaqinidagi Bog‘i shaharda bitilgan suyurg‘al 

---

31
bitigi, Sulton Abu Saidning hijriy 873 yilning 22 rabiu-l-
avvalida (=melodiy 1468) Uzun Hasanga yuborgan bitigi, 
Sulton Umarshayxning 1469 yili bitilgan yorliqlari turkiy tilda 
va uyg‘ur xatidadir. 
Temuriylar davri til vaziyati xususida Alisher Navoiy 
muhim ma’lumotlarni berib o‘tgan. Navoiy Sharqda turkiy 
tilning obro‘ va mavqei to‘g‘risida alohida to‘xtalgan edi. 
Uning ta’kidlashicha, tillarning barchasidan arab tili nafisligi 
bilan 
ajralgan 
va 
balog‘at 
bezagi 
bilan 
mo‘’jiza 
ko‘rsatuvchandir-ki, hech takallum ahlining bunda da’vosi 
yo‘q, so‘zi sidq va ishi taslim bo‘lishdir. Malik-i olam jalla va 
a’loning kalom-i mo‘’jiznizomi ul til bilan nozil. Rasul alayhi-s 
salovati vas-salomning hadis-i saodat anjomi u lafz bilan vorid 
bo‘libdir... 
Bundan so‘ngra uch nav til borkim, asl va mo‘’tabardir. Va 
ul tillarning har biri o‘z gapiruvchilarining so‘zlashuvlariga 
mosdir va har qaysisining tarmoqlari bag‘oyat ko‘pdir. Ammo 
turkiy, forsiy va hindiy asl tillarning chiqish o‘rnidir-ki, Nuh 
payg‘ambar salavatullahi alayhining uch o‘g‘liga: Yofas, Som 
va Homga tutashadi... Uch til-ki: turkiy, forsiy va hindiy bu 
uchovining avlod va qaramlari orasida tarqaldi (ML.167–168).
Navoiyning yozishicha, turkning ulug‘idan kichigigacha, 
navkaridan begigacha sart tilidan bahramanddirlar. Andoq-kim, 
o‘z tirikchiligi xususida so‘zlasha olurlar. Ba’zi fasohat-u 
balog‘at bilan ham takallum qilurlar. Hatto turk shoirlari forsiy 
til bilan rangin she’rlar va shirin guftor zohir qilurlar 
(ML.169). 
Navoiyning yozishicha, mamlakat arab xalifalari va 
sultonlari qo‘lida ekan, falak ul kezda dibirg‘a arab tili bilan 
jilva berdi. Andoq-ki, Hasson Sobitdek va Laqitdek maliku-l-
kalom suxanguzorlar va ma’ni yaratuvchi go‘zal so‘z egalari 
paydo bo‘ldilar va o‘z tillarida she’r adosining dodini 
berdilar. Bu munosabat bilan arab podshohlaridan Ibrohim 
Mahdiydek, 
Ma’mun 
xalifadek 
va 
bulardan 
o‘zga 

---

32
salotunzodalar, 
she’rlardan 
qasidalar 
aytdilar, 
foydalar 
keltirdilar.
Dunyoning ba’zi iqlim va o‘lkasida sart (fors) podshohlari 
mustaqil bo‘lgandan keyin forsigo‘y shoirlar paydo bo‘ldilar. 
Qasidada Xoqoniy, Anvariy, Kamol Ismoil, Zahir va 
Salmondek; masnaviyda ustod-i fan Firdavsiy, zamonining 
nodiri shayx Nizomiy va hind sehrgari Mir Xusravdek; 
g‘azalda o‘z vaqtining yaratuvchisi Shayx Muslihiddin Sa’diy 
va asrning yagonasi Xoja Hofiz Sheroziy kabilar yetishdi... Bu 
munosabat bilan sart sultonlaridan ham sulton Tug‘ruldek va 
shoh Shijodek yuqori qadrli podshohlar va baland martabali 
yulduz sipohlar rangin baytlar, shirin g‘azallar aytdilar, o‘z va 
o‘z zamonlarida mashhur bo‘ldilar va turmushlari varaqlarida 
yozildi.
Mamlakat arab va sart sultonlaridan turk xonlariga 
o‘tgandan so‘ng, Xulaguxon zamonidan sulton sohibqiron 
Temur Kurgon zamonigacha turk tili bilan ijod qiluvchi ta’rifga 
loyiq shoir paydo bo‘lmadi, varaqqa yozilguvchi asar zohir 
bo‘lmadi. Sultonlardan ham qasida aytishga loyig‘i bo‘lmadi. 
Ammo sulton sohibqiron Temur Kurgon zamonidan farzandi 
Shohruh sulton zamonining oxirigacha turk tilida yozuvchi 
shoirlar paydo bo‘ldilar va ul xazratning avlodlaridan ham 
xushta’b podshohlar paydo bo‘ldilar. Shoirlardan Sakkokiy, 
Haydar Xorazmiy, Atoiy, Muqimiy, Yaqiniy, Amiriy va 
Gadoiy kabi. Lekin yuqorida aytilgan forsiy shoirlarga 
tenglashadigani paydo bo‘lmadi. Ularga yolg‘iz Mavlono 
Lutfiy tenglasha oldi. U kishining tab ahli qoshida o‘qisa 
bo‘ladigan bir necha ma’tlalari bor...
Podshohlar ichidan ham, sulton Boburdan boshqa hech 
qaysisidan she’riy asar chiqmadi va varaq yuziga naqsh qilarli 
biror narsa qolmadi... to bu vaqtgachaki... Abulg‘ozi Sulton 
Husayn Bahodirxon... podshohlik taxtiga o‘tirgach... so‘z
ahlini yuqori darajaga ko‘tarish va rivojlantirish yuz berdi. Har 
ilmda foydali asarlar, har fanda natijali yozishmalar yaratdilar, 

---

33
qiziq kitoblar va ajoyib devon, g‘azal, qasida va masnaviy kabi 
she’r turlari hamma yoqqa yoyildi. O‘zlari ham, garchi ham 
forsiy, ham turki tilda aytmoqqa qodir bo‘lsalar-da, ammo asl 
tab’larining tortishi va shu tilning tarqalgan bo‘lishi 
munosabati bilan turkiy tilda devon yaratishga mayl qildilar va 
ko‘ngilga yoquvchi baytlar, tengi yo‘q g‘azallar tuzdilar 
(ML.188–190). 
Temuriylar saltanatining ayrim hududlarida ikki tillilik ham 
amal qilgan. Buni biz Hirot adabiy muhitida ijod etgan 
adabiyot ahllari asarlarida yaqqol kuzatishimiz mumkin.