Informasiya sistemləRİ

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

17.
 
VBİS-ın linqvistik vasitələri
 
VBİS-in linqvistik vasitələrinə onun fəaliyyəti üçün istifadə olunan müxtəlif 
dillər və lüğətlər daxildir. VBİS-də istifadə olunan dillərə aşağıdakılar aiddir: 

Verilənlərin təsviri üçün dillər; 

Verilənlərə əməliyyat aparmaq üçün dillər; 

Proqram təminatının yaradılması üçün işlədilən dillər.
Həm istifadəçilər, həm də VB-nin administratoru verilənlərin strukturunun təyini 
və dəqiq təsviri məqsədilə verilənlərin təsviri dillərindən istifadə edirlər. Verilənlərin 
təsviri üçün səmərəli dillərin yaradılması verilənlər bazalarının və onların idarəetmə 
sistemlərinin layihələndirilməsində mühüm problemlərdən biri sayılır. Bu dillər 
kompüter texnologiyası ilə məşğul olan bir sıra qabaqcıl firma və müəssisələr tərəfindən 
təklif olunmuş və yayılmışdır. Verilənlərin təsviri metodlarını tədqiq etmək və səmərəli 
dillər yaradıb yaymaq məqsədilə, kompüter texnologiyası, o cümlədən, verilənlər bazaları 
üzrə mütəxəssislər tədqiqat qrupları təşkil etmişlər. Onlara misal olaraq verilənlərin emalı 
sistemləri üçün dil vasitələrinin yaradılması ilə məşğul olan komitənin (CODASYL) 
verilənlər bazaları üzrə işçi qrupunu (DBTG), kompüter texnikası komitəsinin faylların 
təsviri və emalı üzrə xüsusi qrupunu (ACM SIGFIDET), verilənlərin sistemləri üzrə 
tədqiqat qrupunu (ANSI/SPARC) göstərmək olar.
Təsvir səviyyəsinə uyğun olaraq verilənlərin təsviri üçün 3 tip dillərdən istifadə 
olunur: 

Sorğuların (xarici sxemin) təsviri üçün dil (istifadəçilərlə ünsiyyət dili); 

Konseptual sxemin təsviri üçün dil; 

Daxili sxemin təsviri üçün dil. 
Verilənlərin təsvir səviyyələri və dilləri arasında əlaqə şəkildə göstərilmişdir.
İstifadəçi-
proqramçılar 
İstifadəçi- 
şəxslər 
Sorğular
(xarici sxem) 

---

 
Şəkil. Verilənlərin təsvir səviyyələri və dilləri arasında əlaqə 
Hər istifadəçinin özünün ünsiyyət dili var. Tətbiqi proqramçılar (istifadəçi-proqramlar) 
üçün bu ya proqramlaşdırma dillərindən biri (Paskal, Cobol, C, PL-1 və s.) ya baxılan 
sistemin xüsusi dildir. Sonuncunu 4-cü nəsil dili də adlandırırlar. 
İstifadəçi-şəxslər (sonuncu istifadəçilər) ünsiyyət dili kimi xüsusi sorğu dilindən və 
xüsusi təyinatlı dildən istifadə edirlər. Sorğu dili əsasən xüsusiləşdirilmiş xarakter daşıyır, 
yəni o istifadəçilərin tələblərinin ödənilməsi baxımından yaradılır. Belə sistemlərdə 
istifadəçilər tətbiqı proqramçıların işlətdiyi dildən istifadə edirlər. Lakin bu dil proqramçı 
olmayan istifadəçilər üçün çətinlik törədir. Bu səbəbdən də inkişaf etmiş VBİS-də 
istifadəçi-şəxslər üçün xüsusi sorğu dilləri yaradılır. Bu dillərə misal olaraq QBE (
Query 
By Example - nümunəyə görə sorğu dili
) və SQL (
Structured Query Language - 
strukturlaşdırılmış sorğu dili
) dillərini göstərmək olar.

Müasir VBİS-də xüsusi təyinatlı sorğu dillərindən geniş istifadə olunur. Bu dillər 

əsasən interaktiv rejimdə işləmək üçün nəzərdə tutulur və dialoq dili adlanır. Dialoq dili 
quruluşuna və öyrənilməsinə görə daha sadə olub, təbii dilə yaxındır. Dialoq dilinin də 
1. Baza dili + 
verilənlərin altdili 
2. Xüsusi dil 
3. Sorğu dili 
Xarici təsvir 
Konseptual təsvir 
Konseptual dil 
Daxili sxem 
Daxili dil
Konseptual sxem 
Daxili təsvir 

---

müxtəlif formaları mövcuddur. Bu formalar sistemlə istifadəçi arasındakı dialoqun təşkili 
üsulundan asılıdır. Istifadəçi ilə sistem arasında 3 tip dialoq mümkündür: 

Təşəbbüskarı sistem olan dialoq; 

Təşəbbüskarı istifadəçi olan dialoq; 

Qarışıq (sərbəst) dialoq, yəni təşəbbüskarı həm sistem, həm də istifadəçi ola bilən 
dialoq. 
Hər 3 tip dialoq üçün yararlı olan ümumi bir dildən istifadə oluna bilər. Təşəbbüskarı 
istifadəçi olan və həmçinin qarışıq tipli dialoqlarda əmrlər dillərinin bu və ya digər 
növlərindən istifadə olunur.
Təşəbbüskarı istifadəçi olan və həmçinin qarışıq tipli dialoqlarda əmrlər dillərinin bu 
və ya digər növlərindən istifadə olunur. Təşəbbüskarı sistem olan dialoqlu sistemlərdə 
isə ən geniş yayılmış sorğu dili “menyu” prinsipi əsasında qurulan dildir. Bu dil quruluşça 
sadə və təbii dilə daha yaxın olduğundan, istifadəçilər üçün əlverişlidir. Sistem 
istifadəçiyə onun informasiyaya olan sorğusunu ödəmək suallar verir. Bu suallara cavabın 
verilməsini asanlaşdırmaq üçün istifadəçiyə mümkün cavabların siyahısı (menyu) təqdim 
edilir. 
Menyudan seçmə prinsipinə uyğun olaraq istifadəçi lazımi cavabları seçib sistemə 
çatdırır. “Menyu” dilinin elementlərindən qarışıq tipli dialoqlu sistemlərdə də işlədilə 
bilər. “Menyu dili” təbii dilin normallaşdırılmış formalardan biri olduğundan, intellektual 
sistemlərdə, o cümlədən, onların interfeyslərində geniş istifadə olunur.
Konseptual və daxili sxemlərin təsviri və həmçinin verilənlərlə əməliyyat aparmaq 
üçün proqramlaşdırma dilindən (məsələn, C, Cobol, PL-1 və s.) və ya sistemin xüsusi 
dilindən istifadə olunur. 1-ci halda dilin tərkibində faylların, yazıların və onlar arasında 
əlaqələrin təsviri üçün konstruksiyalar olmalıdır. Bu məqsədlə istifadə olunan xüsusi 
dillərə misal olaraq iyerarxik modelli sistem üçün (İMS sistemi) yaradılmış DL/1 (
Data 
Language/1
), şəbəkə modelli sistemlər üçün yaradılmış CODASYL, relyasiya modelli 
sistemlər üçün yaradılmış SQL dillərini göstərmək olar.
Bütün bu dilləri ümumləşdirsək, demək olar ki, onların hamısı verilənlər bazasının 
obyektləri və əməliyyatları ilə bağlı konstruksiyalardan ibarət olan verilənlərin altdilinə 
malikdirlər. Baza dili adlandırılan proqramlaşdırma dilində verilənlərin altdili onun 
içərisinə daxil edilmişdir, yəni baza dili VB ilə bağlı olmayan konstruksiyalara da (lokal 
dəyişənlər, hesab və məntiq əməliyyatları və s.) malikdir. Sistem bu neçə baza dilini və 
verilənlərin altdilini reallaşdıra bilər. Lakin SQL dilindən praktik olaraq bugünkü 
sistemlərin hamısında istifadə olunur. Bəzi sistemlərdə SQL ayrıca sorğu dili kimi, 
bəzilərində isə baza dilinə (C, Cobol) daxil edilmiş verilənlərin altdili kimi reallaşdırılır. 
SQL dili relyasiya modelli sistemlərin standart dili kimi qəbul olunmuşdur.