―neft va gazni qayta ishlash texnologiyasi‖. 1 qism 5321300 – ―neft va neft-gazni qayta ishlash texnologiyasi‖ bakalavr ta‘lim yo‗nalishi uchun darslik

Benzin fraksiyalari riformingi 
Katalitik riforming qurilmasi hozirgi vaqtda deyarli har bir neftni qayta 
ishlovchi zavodning zaruriy bo‗g‗ini hisoblanadi. benzola, toluola, ksilolov. Bu 
jarayonning asosiy vazifasi – tovar benzinlarning yuqori oktanli komponenti 
sifatida yoki ulardan individual aromatik uglevodorodlar: benzol, toluol, 
ksilollarni ajratib olish uchun foydalaniluvchi yuqori aromatlashtirilgan benzin 
fraksiyalarini olishdir. Krome togo, etot protsess yavlyayetsya odnim iz 
osnovnix proizvoditeley vodoroda na NQIZ. Bundan tashqari, bu NQIZlarda 
vodorod ishlab chiqaruvchi asosiy jarayonlardan biri hisoblanadi. 
Тўғридан-тўғри ҳайдалувчи бензин фракциялари одатга кўра юқори 
бўлмаган октан сонига эга бўлади. Бунга уларнинг гуруҳий таркиблари 
киради. Бензинларда 50-70% парафин ва 5-15% ароматик углеводородлар 
бўлганда детонацион барқарорлиги одатда 50 пунктдан ошади l.
 
6.7.Katalitik riformingning asosiy reaksiyalari
 
Har xil neftlarning benzin fraksiyalari normal va tarmoqlangan 
sikloalkanlar (parafinli uglevodorodlar), besh- va oltibog‗li sikloalkanlar 
(naftenli uglevodorodlar), shuningdek aromatik uglevodorodlar miqdoriga ko‗ra 
farq qiladi. Biroq, ushbu guruhlarning har birida uglevodorodlarning 
taqsimlanishi yetarli darajada doimiy bo‗lib, dunyoda ishlab chiqarilishi juda 
cheklangan naftenli neft benzini bundan mustasno.
Alkanlar tarkibida normal tuzilishli va monometil o‗rnini oluvchi 
tuzilishli uglevodorodlar ustunlik qiladi. Ko‗proq tarmoqlangan izoalkanlar 
miqdori nisbatan kamroq. Naftenli uglevodorodlar asosan bir yoki bir nechta 
o‗rin egallovchi alkil guruhli siklopentan va siklogeksan gomologlari 

---

284 
hisoblanadi. 
Katalitik riforming 
– benzin fraksiyalarining uglevodorod tarkibini tubdan 
o‗zgartirishga va shu bilan ularning antidetonatsiyali xossalarini sezilarli 
yaxshilashga imkon beruvchi turli ko‗rinishdagi reaksiyalarni o‗z ichiga oluvchi 
murakkab kimyoviy jarayondir. Uch xil turdagi reaksiya jarayonning asosi 
bo‗lib xizmat qiladi (suvsizlantirish va degidrotsiklizatsiyalash, izomerlash, 
gidrokreking). 
1.Quyida aromatik uglevodorodlar shakllanishiga olib keluvchi eng muhim 
reaksiyalar sanab o‗tiladi. Ularning barchasi katta miqdordagi issiqlik yutilishi 
bilan kechadi.
- beshbog‗li sikloalkanlarni degidroizomerlash. 
- alkanlarni aromatlashtirish (degidrotsiklizatsiyalash). 
2. 
Uglevodorodlarni izomerlash 
– katalitik riforming uchun xos bo‗lgan 
boshqa turdagi reaksiyadir. Beshbog‗li va oltibog‗li sikloalkanlar qatori 
aromatik uglevodorodlar kabi alkanlar ham izomerlanadi: 
3.Jarayonda gidrokreking va gidrogenoliz kabi reaksiyalar muhim rol 
o‗ynaydi. Benzin fraksiyalarida mavjud bo‗lgan parafin uglevodorodlarini 
gidrokrekinglash gaz hosil bo‗lishi bilan kechadi, 
С
8
Н
18
+ Н
2
→ С
5
Н
12
+ С
3
Н
8
, 
Bu esa jarayonning amalga oshuvchanligini yomonlashtiradi. 
Boshqa tomondan, alkilbenzollarni gidrodealkillash analogik reaksiyasi 
katta amaliy ahamiyatga ega bo‗lgan benzolning pastmolekulyar 
gomologlarining chiqishini oshirishga imkon beradi: 
С
6
Н
5
С
3
Н
7
+ Н
2
→ С
6
Н
6
+ С
3
Н
8
Shuningdek, turli izomer tuzilmaga ega bo‗lgan parafin uglevodorodlarida 
siklopentan halqasining ochilishiga va beshbog‗li sikloalkanga aylanishiga olib 
keluvchi reaksiyalar ham sodir bo‗ladi. 
Riforming sharoitlarida katalizator ishining faolligi va barqarorligiga katta 
ta‘sir ko‗rsatuvchi boshqa reaksiyalar ham kuzatiladi. Ularga oltingugurtli, 
azotli, xlorli birikmalarni parchalashga taalluqli va shuningdek katalizatorda 

---

285 
koks hosil bo‗lishiga olib keluvchi reaksiyalar kiradi. 
Koks hosil bo‗lishi kondensatsiyalangan og‗ir aromatik uglevodorodlar va 
polimerlar paydo bo‗lishiga olib keluvchi murakkab guruhga kiruvchi kimyoviy 
reaksiyalar natijasi hisoblanadi. Boshqa mahsulotlarga taqqoslaganda yuqori 
C/H 
nisbatli 
bunday 
mahsulotlarning 
hosil 
bo‗lishi 
olifenlarni 
degidrotsiklizatsiyalash, disproporsionlash, alkillash, polimerlash reaksiyalari 
natijasi bo‗lishi ham mumkin. 
Yuqori qaynash chegarasiga ega bo‗lgan xomashyolar tarkibida katta 
miqdorda poliaromatik uglevodorodlar bo‗ladi, shu sababli ular kokslanishga 
yuqori moyillikka ega bo‗ladi. Yuqori harorat polimerizatsiyaga hissa 
qo‗shganligi sababli, reaktorda yuqori haroratning lokal zonalari hosil bo‗lishiga 
olib keluvchi yomon taqsimlanishi koks hosil bo‗lishiga sharoit yaratadi. 
Katalizatordagi koks cho‗kindisi uning faolligi va ajratuvchanligini sezilarli 
kamaytiradi. 
Yuqorida sanab o‗tilgan reaksiyalarning eng asosiylari dastlabki uchtasi 
bo‗lib ularning mexanizmlarini ko‗rib chiqamiz.