O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi m. T. Asqarova, G‘. E. Zaxidov, L. F. Amirov makroiqtisodiy siyosat

 
11.3.
 
O‘zbekistonda aholini ish bilan ta’minlash va yangi ish o‘rinlarini 
yaratishning asosiy yo‘nalishlari 
Rivojlanishning o‘ziga xos va mos yo‘lini tanlagan O‘zbekiston Respublikasi 
xalqining milliy mentaliteti, qadriyatlari va an’analarini hisobga olgan holda, 
iqtisodiyotni modernizatsiyalash jarayonida ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor 
iqtisodiyotini rivojlantirish, huquqiy-demokratik davlat va fuqarolik jamiyatini qurish 
yo‘lini belgilab oldi. Bunda asosiy ustuvor vazifa iqtisodiyotni modernizatsiyalash va 
yanada erkinlashtirish va iqtisodiyotning turli sohalarini yanada rivojlantirishdan 
iborat bo‘ldi. Xususan, bozor islohotlari sharoitida mehnat resurslarining ish bilan 
bandligini ta’minlash muammolari dolzarb tus oldi. Chunki mehnat resurslaridan 
samarali foydalanish orqaligina ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotga erishish va aholi 
7
Abdurahmonov Q.X. va boshqalar. “Mehnat iqtisodiyoti va sotsiologiyasi” T.: O`qituvchi 2010 yil, 190b

---

205 
farovonligini ta’minlash mumkin. Ishlashni xohlovchilarning hammasini ish bilan 
ta’minlabgina qolmasdan, eng maqbul, ijtimoiy yo‘naltirilgan ish bilan bandlikni 
vujudga keltirish uchun zarur sharoitlar yaratish maqsadida mukammal mehnat 
bozorini shakllantirish, ishga joylashishga muhtoj bo‘lgan shaxslarni to‘la hisobga 
olish g‘oyat muhim ahamiyat kasb etadi.
Mamlakatimizda aholining 60 foizga yaqinini mehnat resurslari tashkil etadi. 
Mehnat resurslari jismoniy va aqliy qobiliyatga ega bo‘lib, mehnat jarayonida 
moddiy ne’matlar va xizmatlarni yaratadilar. Mehnat resurslari tarkibiga kiritilgan 
ijtimoiy ishlab chiqarishda ishtirok etmayotgan nofaol aholi esa mehnat zaxiralarini 
tashkil etadi. Chunki vaqti kelib ular ham iqtisodiy faol aholi tarkibiga qo‘shilishlari 
mumkin. 
Ko‘pchilik MDH davlatlarida yaqin vaqtlargacha, Mehnat vazirligi tomonidan 
hududiy bandlik xizmati organlari faoliyatining samarali yoki samarasiz ekanligi 
quyidagi ikkita ko‘rsatkich bilan baholanib kelingan:
birinchisi – ishchi kuchi resurslarini ish bilan ta’minlash jamg‘armasiga 
yig‘ilgan sug‘urta ajratmalari va bu mablag‘larning ishsizlarga nafaqa to‘lovlari 
uchun yetarliligi;
ikkinchisi – ishsizlik darajasi bandlikka ko‘maklashuvchi organlar ro‘yxatidan 
o‘tgan jami ishsizlar sonining jami iqtisodiy faol ishchi kuchiga nisbati. Bu 
ko‘rsatkichlar va natijalar mehnat birjalari faoliyatining samarali yoki samarasiz 
ekanligini hisoblash uchun yetarli hisoblanadi. 
Aholi bandligini ta’minlash va mehnat resurslarini rivojlantirish bo‘yicha deyarli 
barcha mamlakatlar shug‘ullanadi va bu ishni amalga oshirishlari uchun, mehnat 
bozori bo‘yicha dasturlarni moliyalashtirish uchun davlat tomonidan ajratiladigan 
barcha mablag‘larning 30- 40 foiz hisobida mablag‘ ajratish turli darajada chora-
tadbirlarni qo‘llash yo‘li bilan ishsizlik darajasini kamaytirib, bandlik darajasining 
yuqori ko‘rsatkichlarga ega bo‘lishini ta’minlaydi. 
Qabul qilingan vazifalarni amalga oshirish uchun O‘zbekistonda 1992-yil 31-
yanvarda “Aholini ish bilan ta’minlash to‘g‘risida” Qonun qabul qilingan bo‘lib, 
unga 1993-1995-yillar davomida qator o‘zgartirish va qo‘shimchalar kiritilgan edi. 

---

206 
1996-1998-yillarda qabul qilingan Mehnat kodeksi, “Ta’lim to‘g‘risida”gi, “Fermer 
xo‘jaligi to‘g‘risida”gi, “Dehqon xo‘jaligi to‘g‘risida”gi hamda “Kadrlar tayyorlash 
milliy dasturi”ga muvofiqlashtirish maqsadida 1998-yil 1-mayda ushbu Qonun yangi 
tahrirda qabul qilingan. 
Bugungi kunda O‘zbekistonning deyarli barcha hududlarida ishchi kuchi 
ortiqchaligi mavjud va ishchi kuchi bozorida taklif talabdan yuqoridir. Shu bois 
ishlashni xohlovchilarning mehnat bozorida erkin harakat qilishlari va mustaqil ish 
bilan ta’minlanishlari uchun davlat fuqarolarga bir qancha kafolatlarni nazarda tutadi. 
Ya’ni davlat: 
- ish bilan ta’minlash turini, shu jumladan, turli mehnat rejimidagi ishni tanlash 
erkinligini; 
- ishga qabul qilishni qonunga xilof ravishda rad etishdan va mehnat 
shartnomasini g‘ayriqonuniy ravishda bekor qilishdan himoyalanish; 
- maqbul ishni tanlash va ishga joylashishga bepul yordam berish; 
- har kimga kasbga va ishga ega bo‘lishda, mehnat qilish va ish bilan 
ta’minlanish shart-sharoitlari, mehnatga haq to‘lash, xizmat pog‘onasidan yuqorilab 
borishda teng imkoniyatlar yaratish; 
- yangi kasbga (mutaxassislikka) bepul o‘qitish, mahalliy mehnat organlari yoki 
ularning yo‘llanmasi bilan boshqa o‘quv yurtlarida stipendiya to‘lab malakasini 
oshirish; 
- boshqa joydagi ishga qabul qilinganda sarf qilingan moddiy xarajatlar uchun 
qonun hujjatlariga muvofiq kompensatsiya to‘lash; 
- haq to‘lanadigan jamoat ishlarida qatnashish uchun muddatli mehnat 
shartnomalari tuzish imkoniyatini kafolatlaydi. 
Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda mehnat bozorini boshqarishda bir qator 
yo‘nalishlar mavjud bo‘lib, ular aholi bandligi davlat xizmatiga taalluqlidir. Bu 
xizmatning asosiy vazifasi mehnat bozori haqidagi axborotni tarqatish hisobiga 
mehnat bozorining faoliyat ko‘rsatish samaradorligini oshirishdan iborat. 

---

207 
O‘zbekiston Respublikasi mehnat bozorida aholini ish bilan ta’minlashni 
yanada yaxshilash va uning farovonligini oshirishning eng muhim ustuvor 
yo‘nalishlari quyidagilardan iborat:

kichik biznes va xususiy tadbirkorlik; 

servis va xizmat ko‘rsatish;

kasanachilik sohalarini qo‘llab-quvvatlash; 

shaxsiy yordamchi, dehqon va fermer xo‘jaliklarida chorvachilik mahsulotlari 
yetishtirish va sotish bilan band bo‘lgan shaxslarning mehnat faoliyatini 
rivojlantirishni rag‘batlantirish.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash 
to‘g‘risida”gi qonunining 17-moddasiga muvofiq joylarda hokimliklarning asosiy 
vazifalari quyidagilardan iboratdir: 
-
aholini ish bilan ta’minlash sohasidagi davlat siyosatining asosiy 
yo‘nalishlarini amalga oshirish;
-
ish o‘rinlari tashkil etish va aholi bandligini ta’minlash hududiy dasturlarini 
ishlab chiqish hamda amalga oshirish; 
-
kasanachilik, hunarmandchilik, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish; 
-
o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi muasasalarining va oliy o‘quv yurtlarining 
bitiruvchilarini ish bilan ta’minlash;
-
ijtimoiy himoyaga muhtoj fuqarolarni (Qonunning 7-moddasida belgilangan) 
ishga joylashtirish uchun ish joylarining eng kam miqdorini belgilash va ayrim 
turdagi ishlarni (kasblarni) ehtiyot tariqasida saqlab turish;
-
mehnat bozoridagi ahvol barkarorlashuviga ko‘maklashuvchi chora-
tadbiralarni ishlab chiqish va amalga oshirish. 
Aholining bandlik darajasi mehnat resurslarining sifati va miqdori belgilari 
bo‘yicha aholi mehnatga layoqatli yoshdagi qismining shakllanishi, uning iqtisodiyot 
sohalari va tarmoqlarida taqsimlanish xususiyatlari orqali aniqlanadi. 
Mehnat resurslarining sifatini ifodalovchi belgilar quyidagilardan iborat:
-mehnatga layoqatli yoshdagi aholining salomatligi; 
- mehnatga layoqatli yoshdagi aholining yosh- jinsiy tarkibi; 

---

208 
- mehnatga layoqatli yoshdagi aholining migratsion faolligi; 
-mehnatga 
layoqatli 
yoshdagi 
aholining, 
ijtimoiy 
guruhlar 
bo‘yicha 
taqsimlanishi unda bozor iqtisodiyoti bilan bog‘langan so‘nggi o‘zgarishlar; 
Mehnat resurslarining miqdor belgilari bo‘yicha mamlakatimizda muammo 
yo‘q. Uning yaqin kelajakda paydo bo‘lishi ehtimoli haqiqatdan uzoq. Mamlakatimiz 
uchun shu kundagi asosiy dolzarb muammo bu mehnat resurslarining sifatini 
yaxshilashdir. Mehnatga layoqatli aholi tez sur’atlar bilan o‘sishda davom etmoqda. 
2020-yilda mehnat resurslarining soni 16 mln. kishini, 2025-yilda esa 18 mln. kishini 
tashkil etadi. Respublikamiz aholisining asosiy qismi qishloqlarda istiqomat qilishini 
hisobga olib, ko‘proq e’tiborni qishloq mehnat resurslarini ish bilan ta’minlashga 
qaratish lozim. Qishloq mehnat resurslaridan samarali foydalanishni yaxshilash 
uchun quyidagi dolzarb muammolarga e’tiborni qaratish lozim, deb hisoblaymiz: 
-
qishloqdagi mehnat resurslarini boshqa tarmoqlarga, birinchi navbatda, sanoatga 
va xizmat ko‘rsatish sohalariga yo‘naltirish;
-
qishloq joylarda ayollar mehnatini ko‘p talab qiluvchi va mahalliy xomashyo 
asosida ishlovchi sanoat tarmoqlarini barpo etish, ekport mahsulotlar ishlab 
chiqarishni yanada oshirish sanoatning yangi ilg‘or tarmoqlarini barpo etish;
-
xizmat ko‘satish sohalarining sifatini yanada yaxshilash va yangi tarmoqlarini 
yaratish;
-
zamonaviy sanoat tarmoqlari uchun malakali mehnat resurslarini chet ellarda 
tayyorlashga e’tibor berish, malakasini oshirish, kichik biznes va xususiy 
tadbirkorlikni rivojlantirish va boshqalar.
Aholi bandligini ta’minlash, avvalo, kasb-hunar kollejlari va oliy o‘quv yurtlari 
bitiruvchilarini ishga joylashtirish bo‘yicha zarur sharoitlar yaratish ijtimoiy 
siyosatimizning eng muhim ustuvor yo‘nalishi bo‘lib qoladi.