Turabbayev X. A., Xusanov A. D. Ballistik ekspertiza: Darslik

Kiyimlardagi o‘q otilish izlari
.
 
Kiyimlardagi o‘q otilish jarohat-
larining boshqa izlardan farqlovchi belgilari odam tanasidagi 
jarohatlarning belgilari bilan o‘xshash bo‘ladi. Ammo, kiyimlardagi o‘q 
otilishi jarohatlarining o‘ziga xos xususiyatlari mavjud. 
Kiyim materialidagi teshik (mato nuqsoni) aylana, oval yoki to‘g‘ri 
burchakli shaklda bo‘ladi hamda uning chetlari o‘zaro tutashmaydi, ya’ni 
mato minusi kuzatiladi. Matoning shikastlangan tolalari ingichkalashib 
va «supurgisimon» shaklda yoyilib qoladi. Teshik sohasida shikastlangan 
tolalarning alohida qismlari aniqlanishi mumkin. Jarohatning chetlari 
o‘qning uchish yo‘nalishi tomonga og‘ma bo‘ladi. Agar kiyim ko‘p 
qavatli bo‘lsa, kiyimning ichki qavatlari orasida ushbu kiyim tashqi 
qavatlarining zarrachalari aniqlanishi mumkin va bu holat ushbu 
qavatlarni snaryadning uchish yo‘nalishi bo‘ylab surilganidan dalolat 
beradi. Ushbu belgi paxta astari ichiga paxta qo‘yilgan kiyimlar 
elementlarida yaqqol kuzatiladi. 
To‘qilgan materialdan tayyorlangan mahsulotlarda o‘q otilishidan 
hosil bo‘lgan jarohatlar ko‘p hollarda aylana shaklida bo‘ladi. 
Jarohatning hosil bo‘lishida, dastavval kichikroq teshik, so‘ng esa mato 
sirtmoqlarining yozilishi (uzilishi) yuz beradi va natijada jarohatning 
birlamchi o‘lchamlari kattalashadi. 
Rezina mahsulotlarda (etik, rezina plash va hokazo) o‘q otilishi 
jarohatlari nuqtasimon shaklga ega bo‘ladi. Mato minusi (material 

---

 375 
nuqsoni) juda kichik yoki umuman bo‘lmasligi mumkin. Kirish 
teshigidan atrofga radius bo‘ylab uzunligi 1 — 3 
mm 
bo‘lgan ingichka 
yirtilishlar (radial yirtilishlar) tarqalishi mumkin.
Otilgan snaryadning rezina to‘siqdan o‘tishida dastlabki holatining 
o‘zgarishi yoki uning deformatsiyalanishi hisobiga chiqish teshigining 
o‘lchamlari kirish teshigiga qaraganda kattaroq bo‘ladi. Chiqish 
teshiklari shakliga ko‘ra salbsimon, yuduzchasimon, tirqishsimon, 
yoysimon va hatto oval yoki aylana shaklda bo‘lishi mumkin. 
O‘q otilishi masofasiga bog‘liq ravishda, kiyimlarda o‘q otilishining 
barcha qo‘shimcha mahsulotlari yoki ularning ayrimlari hosil bo‘lishi 
mumkin. 
Yog‘ochlarda o‘q otilishidan hosil bo‘lgan jarohatlariing 
shakl va 
o‘lchamlari yog‘ochning namligi, otilgan snaryadning to‘siq bilan 
uchrashish burchagiga bog‘liq bo‘ladi. 
Quruq yog‘ochdagi (90°C ga yaqin bo‘lgan uchrashish burchagida) 
kirish jarohati aylana shaklda bo‘ladi va uning o‘lchami snaryad 
diametridan kichikroq, teshikning chetlari nisbatan biroz tekis bo‘ladi. 
Chiqish teshigi kirish teshigidan kattaroq, uning chetlari notekis va 
qirindilari snaryadning harakati tomonga yo‘nalgan bo‘ladi. Ko‘p 
hollarda, jarohatning kirish va chiqish teshiklarida yorilishlar bo‘ladi. 
Nam yog‘ochdagi jarohat kirish teshigining diametri snaryad 
diametridan ancha kichik bo‘ladi. Jarohatning kirish va chiqish teshigi 
ko‘p hollarda kichik o‘lchamli yoriq shaklida bo‘ladi. Kirish teshigi 
atrofida ishqalanish halqasi kuzatiladi. 
Agar snaryad to‘siqqa biror burchak ostida otilgan bo‘lsa, kirish 
teshigi va ishqalanish halqasi oval shaklda bo‘ladi. Rikoshet jarayonida 
(snaryadning urilib o‘tishida) cho‘zilgan chuqurlik shaklidagi jarohat 
hosil bo‘ladi, yog‘oching tolalari yorilgan va snaryadning uchish 
tomoniga yo‘nalgan bo‘ladi hamda uchrashish burchagi tomonida 
yog‘och tolalarining ezilishi kuzatiladi. 
Yog‘och to‘siqlarda qurum porox va metall zarrachalari, moylash 
elementlari o‘tirib qolishi mumkin. 
Yupqa metalldagi o‘q otilishidan hosil bo‘lgan jarohatlar
. 
Metalldagi teshiklar aylana shaklda bo‘ladi, o‘lchamlariga ko‘ra snaryad 
diametri bilan mos tushadi, ayrim hollarda biroz kattaroq bo‘lishi 
mumkin. Kichik kalibrli qurollardan o‘q otilishida o‘q diametridan katta 
o‘lchamli noaniq shakldagi teshiklar hosil bo‘lishi mumkin. Bu qobiqsiz 
o‘qning deformatsiyalanishi bilan bog‘liq. 

---

 376 
Chiqish teshigining chetlari snaryadning harakat yo‘nalishi tomonga 
qarab biroz tekis, notekis va cho‘zilgan bo‘ladi. 
Metallga o‘qning urinma tegib o‘tishida (rikoshet) cho‘zilgan 
chuqurlik yoki ishqalanish izlari hosil bo‘ladi. Ushbu izlarning shakli va 
o‘lchamlari otilgan snaryadning to‘siq bilan uchrashish burchagi, tezligi 
va tuzilishi xususiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. 
Yupqa metallarda moylash, qurum va alohida porox zarrachalari 
o‘tirib qolishi mumkin. 
Shisha, chinni va ganch mahsulotlar hamda plastmassalarda o‘q 
otilishidan hosil bo‘lgan jarohatlar
. 90°S ga yaqin bo‘lgan uchrashish 
burchagida ushbu turdagi to‘siqlarda konussimon shakldagi iz hosil 
bo‘ladi va ushbu konus o‘qning harakat yo‘nalishi tomonga qarab 
kengaygan va jarohatning o‘lchamlari snaryad diametridan sal kattaroq 
bo‘ladi. 
Qobiqsiz va yarim qobiqli snaryadlar bilan o‘q otilishida kirish va 
chiqish teshiklarining o‘lchamlari kattalashadi, bu holat snaryadlarning 
deformatsiyasi bilan izohlanadi. Teshiklar noaniq geometrik shaklda va 
chetlari notekis bo‘ladi. O‘q otilishi natijasida, jarohatdan atrofga 
yo‘nalgan yoriqlar (radial yoriqlar) hosil bo‘ladi. Jarohatning atrofida 
ushbu radial yorilishlarni o‘zaro birlashtiradigan va umumiy markazga 
ega bo‘lgan (konsentrik) aylana yoriqlar mavjud bo‘ladi. 
Agar o‘q otilishi burchak ostida amalga oshirilgan bo‘lsa, u holda 
teshiklar cho‘zilgan shaklda bo‘ladi va konusning og‘zi snaryadning 
harakat yo‘nalishi tomon qaragan bo‘ladi. 
Jarohat teshiklarining shakli, o‘lchamlari va ayrim xususiyatlariga 
snaryadning tezligi, urilish joyi, o‘qdan oldingi havo ustuni va porox 
gazlari kabi omillar ham ta’sir ko‘rsatadi. 
Ushbu turdagi obyektlardagi jarohatlarning o‘q otilishidan hosil 
bo‘lganligini aniqlash mushkul vazifa. Chunki bu turdagi to‘siqlarda, 
katta tezlikka ega bo‘lgan mayda toshlar va metall zo‘ldirlar ham, o‘q 
otilishidan hosil bo‘lgani kabi jarohatlar hosil qilishi mumkin. Bundan 
tashqari, tezligi uncha katta bo‘lmagan snaryadlar og‘ir buyumlar ta’siri 
kabi jarohatlarni hosil qiladi. 
Shisha, chinni va ganch mahsulotlar hamda plastmassa to‘siqlarda 
qurum, porox va metall zarrachalari, moylash mahsulotlarini aniqlash 
mumkin. 
Ushbu turdagi obyektlarda o‘q otilishidan hosil bo‘lgan jarohatlarni 
vizual aniqlash juda oson. Avvaliga jarohatning kirish teshigi va so‘ng 

---

 377 
chiqish teshigi tekshiriladi. Ammo, kiyimlarda tekshirishni teskari 
tarzda, avval chiqish teshiklarini, so‘ng esa kirish teshiklarini o‘rganish 
tavsiya etiladi. Masalan, mo‘yna paltolarda, avval paltoning astari, so‘ng 
uning tashqi qatlami tekshiriladi. 
O‘q otilishi jarohati atrofidagi qurumlanish sohasini oddiy ko‘zdan 
kechirishda, shuningdek infraqizil nurlar sohasida tekshirib aniqlash 
mumkin. Moylash izlar ultrabinafsha nurlar ostida tekshirib aniqlanadi. 
O‘q otilishida hosil bo‘ladigan metall zarrachalari diffuzion–kontakt 
metodi yordamida aniqlanadi. 
O‘q otilishi jarohatlarini tadqiq qilishda quyidagilarni inobatga olish 
muhim: 
— jarohatlangan obyektdagi o‘q otilishining qo‘shimcha izlari 
boshqa moddalar (qon qatlamlari, ifloslanishlar va hokazo) bilan 
niqoblanishi mumkin, shu bois tadqiqotning barcha kerakli vosita va 
metodlaridan foydalanish lozim; 
— vaqt o‘tishi va noqulay sharoitlarda (yer ostida ko‘p vaqt turgan 
kiyimning chirigan qismlaridagi o‘q otilishi jarohatlari va shu kabilar) 
o‘q otilish jarohatining morfologiyasi o‘zgarishi hamda o‘zining ayrim 
xususiyati va belgilarini yo‘qotishi mumkin; 
— o‘q otilishi jarohatlarining g‘ayrioddiy morfologiyasi, shuningdek 
o‘q otilishidan qo‘shimcha mahsulotlarning hosil bo‘lish xususiyatlari, 
o‘q tekkan obyekt oldida to‘siq (boshqa obyekt)ning mavjudligi, 
jarohatni snaryadning bir bo‘lagidan hosil bo‘lishi, shuningdek kichik 
(kam) energiyaga ega bo‘lgan snaryaddan hosil bo‘lishi sabab bo‘lishi 
mumkin. 
Alohida tadqiqotlar jarayonida aniqlangan barcha belgilar 
tadqiqot-
lar natijalarini baholash va xulosalarni shakllantirish 
bosqichida, 
tekshirilayotgan jarohatlarning o‘q otilishidan hosil bo‘lgan (bo‘lma-
gan)ligi haqida yangi fikrlar umumlashtiriladi. 
Ekspert xulosasiga ilova qilinadigan ko‘rgazmali materiallar 
tadqiqot obyektning umumiy ko‘rinishi, o‘q otilishidan hosil bo‘lgan 
jarohatdagi kirish va chiqish teshiklari hamda tekkan o‘q qo‘shimcha 
izlarining fotosuratlari bilan to‘ldirilgan bo‘lishi zarur.