I nazariy materiallar
Farg‘ona vodiysidagi to‘lqinsimon pasayish harakatlari yura davridan boshlanib, bo‘r davrida ham intensiv davom etdi
Yüklə 1,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
2. Farg‘ona vodiysidagi to‘lqinsimon pasayish harakatlari yura davridan boshlanib, bo‘r davrida ham intensiv davom etdi; 3. Quyi bo‘r davri davomida Farg‘ona vodiysi hududida 2 ta cho‘kmalar Qo‘qon, O‘zgen- YOrkend cho‘kmalari shakllandi. Ayniqsa, O‘zgen-YOrkend cho‘kmasi Farg‘ona tizmasining ko‘tarilishi hisobiga intensiv holatda bukildi va tipik platforma bukilmasi qiyofasini oldi; 4. Senomen asrining oxiriga kelib O‘zgen-YOrkend cho‘kmasi torayib kichik bukilma qiyofasini oldi. Va shuning bilan birga Farg‘ona sinklizasining tarmog‘iga aylandi; 5. Butun yuqori bo‘r davrida O‘zgen-YOrkend cho‘kmasi Peshqo‘rg‘on-Qo‘qon cho‘kmasiga nisbatan jadalroq tektonik harakatlarga tortildi; 6. Butun bo‘r davri davomida Farg‘ona vodiysida sodir bo‘lgan tektonik harakatlar turlicha holatda, masshtabda ro‘y berdi. Ularni ichida V.E.Xain (1952, 1954) e’tirof etganiday to‘lqinsimon harakatlar sodir bo‘lib, goh transgressiya goh regressiyalarni yuzaga keltirdi; 8 7. Bo‘r davri davomida Farg‘ona vodiysi hududida shimoli-sharqiy va sharqiy strukturalar kam faollashgan va Farg‘ona tizmalari birmuncha ko‘p faollashgan hududlardan iborat bo‘ldi; 8. Umuman olganda Farg‘ona vodiysidagi butun mezozoy erasida tektonik harakatlarni bukilishi, cho‘kish, jinslarni yuvilishi va yotqizilishi bilan bog‘liq harakatlardan iboratligini ko‘rishimiz mumkin. Farg‘ona vodiysini mezozoy erasidagi tektonik rivojlanishi garchi dengiz ostidagi jarayonlardan iborat bo‘lsa-da mezozoy landshaftlarini yaratilishi uchun asos bo‘ldi. Mezozoy davri landshaftlari esa gidrogen va tektonik dandshaft komplekslarini hosil qilgan edi va bu landshaftlar o‘rtasidagi geopara munosabatlari ana shu omillar ta’sirida yuzaga keldi. Farg‘ona vodiysining hozirgi relefi garchan to‘rtlamchi davrda shakllansa ham uning negizi birmuncha qadimgi jarayonlar bilan ham bog‘liqdir. Vodiy relefi turli era va davrlarda o‘z qiyofasini o‘zgartirib borgan. Uchlamchi davrlargacha bo‘lgan geologik-tektonik jarayonlar butunlay suvli muhitda sodir bo‘ldi, yuvilish jarayoni ayniqsa, mezozoydagi emirilish jarayonlari birlamchi relefni kuchli o‘zgarishga sabab bo‘ldi. Tog‘ xalqalari dengiz yuzasida orol tarzida ko‘rinib turar edi. Keyinchalik kuchli denudatsiya bunday holatni ham o‘zgartirdi. Peneplen jarayonlari faollashdi. Bu davr uchun Farg‘ona vodiysidagi muhim geologik geomorfologik jarayonlar adirlarni xalqa singari doira hosil qilib ko‘tarilishi va buning natijasida markaziy Farg‘ona relefining ham o‘zgarishi sodir bo‘ldi. Tekkislik qismini kichrayishi bilan vodiyni atrofidan markazga oqib tushuvchi daryo va soyliklar yangi tektonik ko‘tarilmalarni parchalab, ularni oralig‘ida adirlararo cho‘kmalarni hosil qildi. Ayni vaqtda N.V.Veber (1928) ta’rif berganidek Farg‘ona vodiysida quruq deltalarning migratsiyasi sodir bo‘ldi. Daryolar adirlar xalqasidan o‘tib vodiyni tekkislik qismiga etgunga qadar adir oldi va adir orti hududlarida tashqi konus yoyilmalarini hosil qildi. Konus yoyilmalari Farg‘ona vodiysida geologik geomorfologik jihatdan original hududlar hisoblanadi. Ular elpig‘ichsimon tuzilishga ega bo‘lib, quruq o‘zanlar bo‘ylab shag‘alli, qumli, loyli yotqiziqlardan iborat qiya va to‘lqinsimon, quyi va chekka qismlariga pasayib boruvchi tekkisliklar qiyofasini olgan. Farg‘ona vodiysining turli hududlarida shu narsa aniq va ravshan namoyon bo‘ldiki, ularning relefini hosil bo‘lishida turli yoshdagi jinslar ishtirok etdi va turli yoshdagi denudatsion relef shakllari hosil bo‘lgan. Bu relef shakllari birmuncha yosh bo‘lib, uning o‘rnida birlamchi denudatsion yuza shakllanayotgan vaqtda adirlar hosil bo‘lmagan edi. Denudatsion yuzaning birlamchi qoplama jinslari adirlarni hosil bo‘lishiga olib keldi. Tektonik harakatlarning yangi bosqichida adirlar yuzasida denudatsion jarayonlar yuzaga keldi. Bunday holatda adirlarning qisilishi va burmalanishi, adirlararo botiqlarning shakllanishi sodir bo‘ldi. Adirlar hududida bunday relef formalari denudatsion yuzalarda hosil bo‘ldi va Farg‘ona vodiysidagi turli geomorfologik birliklar o‘ziga xos zinapoyasimon relef shakllari hosil qildi. Ularning hosil bo‘lishi, denudatsion yuzalarda sodir bo‘lgan tektonik harakatlar va ularni pauzalik davomliligi bilan bog‘liqdir. Bu strukturalar “Tog‘ zinapoyasi” shaklini o‘zida aks ettirib bir joyda birmuncha oddiy, ikkinchi joyda esa murakkab relef ko‘rinishlarini hosil qildi. Ularni hosil bo‘lishi bir qancha denudatsion yuzalarni qatnashuvi bilan bog‘liqdir. Murakkab relef formalarining ikkinchi tipi esa ijobiy relef formalari ta’sirida yuzaga keldi. Farg‘ona vodiysidagi relefning uchinchi tipi esa adirlar hududiga to‘g‘ri kelib, denudatsion ko‘tarilmalarni hosil qildilar. Ba’zi holatlarda Farg‘ona vodiysining relefida, ayniqsa, tog‘li qismlari uchun tik qoyalar, jarliklar xosdir va ular zinapoyasimon shaklda joylashgan. Bu holatni N.V.Vasilkovskiy va V.N.Ognevlar tramplin relef deb ataydilar. SHuningdek, zinapoyasimon relef shakllari adirlar hududi uchun ham xosdir. Bu esa adirlar hududida tektonik harakatlarining ritmikligi bilan bog‘liqdir. Adirlar hududi relefning pog‘onali bo‘lishiga sabablardan biri ular orqali oqib o‘tgan daryo va soyliklar bo‘lib, adirlar hududini bo‘lib yuborgan va ularni ajratib turuvchi chegaralar hisoblanadi. Bunday zinapoyasimon denudatsion relef Farg‘ona vodiysining adirlar qismi uchungina xos bo‘lmay, balki tog‘ burmalarining vodiyga qaragan yonbag‘irlarida ham uchraydi. O‘zgen vodiysining sharqiy qismida YAssi, Tor Qorakulja daryolari vodiylarining yuqori yonbag‘ir qismlarida ham qator denudatsion relef ko‘rinishlari joylashgan. Farg‘ona 9 vodiysining aynan shu qismida turli yoshdagi qatlamlar uchraydi. Bu qatlamlar to‘rtlamchi davrdan tortib to birmuncha qadimgi davrlarni o‘z ichiga oladi. Farg‘ona tizmasi tomon ham shunday zinapoyasimon denudatsion relef shakllari hosil bo‘lgan. SHuningdek, kichik Oloy tizmasining shimoliy yonbag‘irlarida ham shunday relef shakllari mujassamlashgan. Qoratog‘, Qorachatir antiklinal strukturasida denudatsion yuza 12 taga etadi. Bu antiklinal zonada do‘ngliklar yuzasi va ularning balandligi Farg‘ona tizmasi tomonga ko‘tarilib boradi. Bu erda denudatsion yuza eng qadimgi So‘x yotqiziqlariga to‘g‘ri keladi. Bu holat shuni ko‘rsatadiki, denudatsion relefni bu erda hosil bo‘lishi Toshkent denudatsion bosqichiga to‘g‘ri keladi. SHu narsa o‘ziga xoslikni yuzaga keltiradiki, denudatsion yuza qancha yosh bo‘lsa, ularning egilishi shunchalik kam bo‘lgan. SHunday qilib, B.L.Lichkovning Farg‘ona vodiysi relefining zinapoyasimon tuzilishi haqidagi fikrlari asosli ekanligi isbotlandi. Nayman – achisoy antiklinal zonasida Toshkent fazasi bilan bog‘liq 6 ta denudatsion pog‘ona ajratiladi. Lekin 1 ta strukturada ya’ni Mirzacho‘l va Sirdaryo denudatsion fazasidagi relef hosil qiluvchi jarayonlar katta maydonlarni egallamagan. SHuning uchun denudatsion relef shakllari ham tog‘lar tomon juda sekinlik bilan ko‘tarilib, zinapoyasimon relefni hosil qiladi. SHu sababli “Tog‘ zinapoyasi” aniq ko‘tarilmalar emas, balki, asta-sekin ko‘tarilib boruvchi yassi denudatsion yuzalardan iborat bo‘lgan. Farg‘ona vodiysining ayrim adirlarida “Tog‘ zinapoyasi” ko‘rinishi yaqqol ifodalanmaydi va bu holat denudatsion yuzalardagi tafovutlarning keskin emasligi bilan bog‘liqdir. Janubiy Farg‘onada esa ko‘tarilishning 6 ta bosqichi ro‘y berdi va Nayman-Achisoy antiklinal strukturasi zonasida baland tepaliklar yuzaga keldi. Bunday holatda unga yaqin turgan tog‘larning balandligi 600-800 metrga ko‘tarildi. Buning natijasida ko‘tarilish jarayonlari Farg‘ona vodiysining tekkislik qismini qisqarishiga olib keldi. Qoratog‘ – Qorachatir antiklinal zonasida esa ko‘tarilishlar intervali 1000 metrga etdi. Bu tog‘larning o‘sish sur’ati esa yiliga 0,2 mm.ni tashkil etgan. Bu sur’at esa Janubiy Olamushuk adirlarini ko‘tarilish sur’atiga ham mos keladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, Farg‘ona vodiysida 3000 yil avval Sirdaryoning denudatsion sikldagi 1-terrasasi hosil bo‘ldi va shu davrdan boshlab, 2-terrasaning shakllanishi boshlandi. Adirlarni yuzasini ko‘tarilish tufayli ular hosil qilgan denudatsion o‘zanlar chuqurlashib bordi. Bu davr mobaynida Andijonsoy, Olamushuk adirlarini 14 m. chuqurlikkacha emirib bordi. Janubiy Olamushuk adirlari bu davr mobaynida yiliga o‘rtacha 0,4 sm ga ko‘tarilib bordi. Ayni vaqtda esa Farg‘ona vodiysining markaziy qismida differensiyalovchi tektonik harakatlar ro‘y berib, ayrim punktlarni sezilarli holatda ko‘tarilishiga olib keldi. Bu holatni keyingi yillarda amalga oshirilgan tadqiqotlar ham isbotlab berdi. Masalan, Qo‘qon shahri 14 yil ichida 0,016 sm ga ko‘tarildi. SHuni aytish joizki, Farg‘ona vodiysida antiklinal strukturalarning hosil bo‘lishi uzoq davom etgan va davriy bo‘lgan tektonik harakatlarning natijasidir. Bunday harakatlar Farg‘ona vodiysida yura davridanoq boshlangan edi. Keyingi davrlar mobaynida esa bu harakatlar davomli bo‘ldi. Bu bosqich davomida qatlamlar hosil bo‘lishi ikkinchi bosqichda esa ularning dislokatsiyasi, ya’ni burmalanishi ro‘y berdi. Bunday tektonik ritmiklik Farg‘ona vodiysida jinslarning dislokatsiyasini ham tartibga solib qo‘ydi, ya’ni litologik tarkibni shakllanishida ham azonal ritmiklik namoyon bo‘ldi. Farg‘ona vodiysining turli hududlarida ro‘y bergan tektonik harakatlar tufayli hosil bo‘lgan relef ko‘rinishi butun paleozoy, mezozoy, kaynozoy eralarida sodir bo‘ldi. Butun geologik vaqt davomida ro‘y bergan burmalanish harakatlari ham bir qancha tempda amalga oshdi. Birinchi temp sekin ro‘y bergan temp bo‘lib butun vodiydagi strukturalar intensiv jarayonlarga tortilmagan. Bu temp butun paleogen davrini o‘z ichiga olgan. Butun bir 25 million yil ichida qatlamlarni dislokatsiyasi 20 tani tashkil etgan. Ikkinchi, tezlashgan temp qatlamlarning intensiv yuvilishi bilan kechgan va 5 million yil davomida 1,5 ga, 0,5 million yil ichida esa 3 ga etgan. Bu bosqich butun neogen davrini o‘z ichiga olib So‘x denudatsiya fazasini boshidan kechirgan. Keyingi toifa burmalanish tempida qisqa vaqt ichida turli yoshdagi qatlamlarni intensiv ko‘tarilishi va shuning bilan birga yuvilishi ro‘y beradi. 10 Farg‘ona vodiysidagi tektonik harakatlarni va ular hosil qilgan relef strukturalarini tahlil qilgan holda shuni ko‘rsatib o‘tamizki, qatlamlarning tektonik harakatlarining turli bosqichlardagi holati ularning intensivligi, ulardagi jinslarning yotqizilish muhiti, davriyligi bilan bog‘liqdir. Burmalanish jarayonlarini intensiv bosqichida nisbatan kam qatlamli dag‘al jinslar yotqizilgan va ular relefda ham ifodalangan; Burmalanish jarayonlarini sekin borgan bosqichida esa uncha katta bo‘lmagan qalinlikdagi mayda donali jinslar yotqizilgan; Burmalanish jarayonlarini tezlashgan bosqichda konglometrli qatlamlar yotqizilmagan; Burmalanish harakatlarining sekinlik bilan borgan bosqichi palogen davriga, tezlashgan bosqichi – Baktriya, So‘x bosqichlariga, intensiv bosqichi esa Toshkent denudatsion fazasiga to‘g‘ri keladi; Tektonik harakatlar er yuzasida relefni birlamchi hosil qiluvchi azonal omillar sifatida yuzaga kelib, ularning harakatlantiruvchi kuchlar erning ichki energiyasi bilan bog‘liqdir. Tektonik harakatlar erning ichki energiyasiga bog‘liq holda global va regional jarayonlardan iborat bo‘lib, morfostruktura elementlarini hosil qiladi. Tektonik harakatlar geografik qobiqda zonal hodisa bo‘lmaganligi uchun regional jihatlarni ham yuzaga keltirish mumkin. Tektonik harakatlar kelib chiqishiga ko‘ra vertikal va gorizontal bo‘lib, ularni relefda aks etishi esa tektonik jarayonlarning intensivligiga bog‘liqdir. Turli darajadagi tektonik harakatlar tufayli hosil bo‘lgan quruqlikdagi burmalanish jarayonlari antiklinal va sinklinal strukturalarni hosil qiladi. Antiklinal va sinklinal strukturalar bevosita hosil bo‘lgan relef shakllari hisoblanadi. Farg‘ona vodiysini o‘rab olgan tog‘lar, vodiyning tekkislik qismi, adirlar zonasi antiklinal va sinklinal strukturalarining navbatlashib kelgan relef formalarini hosil qiladi. Antiklinal strukturalarning ekzogen relef shakllari sifatida hosil bo‘lishiga hududining geologik qatlamlar qalinligi ham ta’sir ko‘rsatadi. SHuningdek, hududning tektonik rejimi ham muhim ahamiyatga ega. Yirik antiklinal strukturalarga Turkiston, Oloy, Farg‘ona tizmalari, Qurama va CHotqol tizmalarini kiritishimiz mumkin. Yirik antiklinal strukturalar megaantiklinoriylar deb nomlanadi, chunki ular relefning megaformalarini hosil qiladi. Antiklinal strukturalar bir qancha tizmalardan iborat tog‘li o‘lkalarni hosil qiladi. Burmalanish harakatlari va antiklinal strukturalarning hosil bo‘lishi er po‘stining harakatli qismlaridagi geosiklinal oblastlarda yaqqol ifodalanadi. Buning natijasida tektonik yoriqlar yuzaga keladi, intruziv va effuziv magmatizm rivojlanadi. Bularning hammasi esa burmalanish oblastlari relefida murakkab strukturalar hosil qiladi. Burmalanish harakatlari ichida relefning dizyunktiv formalari ajralib turadi. Bunday harakatlar tog‘ jinslarining yaxlit strukturalarini buzilishiga olib keladi. Yirik yoriqlar hatto yuqori mantiyagacha etib boradi. Bunday yoriqlarni o‘ta chuqur tektonik yoriqlar deb nomlanadi va mantiya chegarasiga etib boradi. Farg‘ona vodiysining tektonik rivojlanishida to‘rtlamchi davrning ham o‘ziga xos o‘rni bor, chunki bu davrda ro‘y bergan tektonik harakatlar vodiy relefining to‘liq shakllanishiga olib keldi. Bunda ayniqsa, antiklinal va sinklinal strukturalarni hosil bo‘lishi relefda yaqqol ifodalanadi. Quyida Farg‘ona vodiysidagi antiklinal va sinklinal strukturalarni va ularni relefda ifodalanishini tahlil qilamiz: Yüklə 1,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|