I nazariy materiallar
Yüklə 1,09 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I.1. Nazariy materiallar 1-mavzu. Kirish ma’ruzasi. Farg‘ona vodiysi geografiyasi fanining maqsadi va vazifalari. Farg’ona vodiysi tabiatini shakllanish tarixi. Reja: 1. Kursning o‘rganish ob’ekt va uning xususiyatlari. 2. Kursning vazifalari va maqsadi. 3. Boshqa fanlar bilan aloqasi. 4. Farg‘ona vodiysining geografik o‘rni, chegaralari . 5 . Farg‘ona vodiysining shakllanish tarixi. Farg‘ona vodiysi respublikamizning sharqiy qismida G‘arbiy Tyan-shan tog‘lari tarkibiga kiruvchi Turkiston, Oloy, Farg‘ona, CHotqol, Qurama tog‘larining oralig‘idagi tektonik botiqda joylashgan bo‘lib, uning geografik koordinatalari 39º42´-42º shimoliy kengliklar bilan 69º30´- 74º50´ sharqiy uzunliklarni tashkil etadi. Farg‘ona vodiysi hududiy geografik joylanishga ko‘ra O‘rta dengiz bo‘yi mamlakatlari Gretsiya, Italiya bilan deyarli bir xil kengliklarda yotadi. Lekin tabiiy geografik, iqlimiy xususiyatlariga ko‘ra keskin farq qilib, bu holat materikning birmuncha ichkarisida joylashganligi va orografik xususiyatlari bilan bevosita bog‘liqdir. Farg‘ona vodiysini Farg‘ona botig‘i (kotlovinasi), Farg‘ona depressiyasi deb ham ataladi va bu holatlar vodiyning geologik tuzilishi, tektonik xususiyatlari hamda orografik jihatdan murakkab tuzilmaligi bilan bog‘liqdir. CHunki, uning deyarli barcha tomonlari tog‘ tizmalari bilan o‘ralgan bo‘lib, faqat g‘arbiy qismida 7 km.li yo‘lak (Xo‘jand darvozasi) orqali Mirzacho‘l tekisligiga ochiladi. Farg‘ona vodiysi yaxlit artezian havza hisoblanib, ko‘plab daryo va soyliklar vodiy markaziga Sirdaryo tomonga oqib tushadi, lekin faqat Sirdaryogina vodiydan oqib chiqib, tranzit vazifasini bajaradi. Vodiyning suvayirgichlardan boshlab hisoblaniladigan maydoni 78 ming km 2 bo‘lib, unda O‘zbekiston respublikasining Andijon, Namangan, Farg‘ona viloyatlari joylashgan hudud 19,3 ming km 2 ni tashkil etadi. Qolgan maydonlarda g‘arb tomonida Tojikistonning So‘g‘d viloyati, janubiy va janubi-sharqiy tomonida Qirg‘iziston respublikasining Botkend, O‘sh, Jalolobod viloyatlari joylashgan. Farg‘ona vodiysi O‘rta Osiyodagi qadimgi sivilizatsiya markazlaridan biri hisoblanib, qulay tabiiy iqlimiy sharoit tufayli bir necha ming yillardan buyon aholi istiqomat qilib keladi. Vodiyning O‘zbekiston qismiga tegishli hududida 9 mln.dan ortiq aholi istiqomat qilib, uning o‘rtacha zichligi 1 kv.km.ga 480 kishiga to‘g‘ri keladi. Bu esa bugungi kunda respublikamiz hududini 4,1 foizini tashkil etgani holda, aholining 29 %ni tashkil etishini ko‘rsatib turibdi. Bugungi kunga kelib Farg‘ona vodiysi respublikamizning iqtisodiyotida muhim o‘rin egallaydigan iqtisodiy rayonni tashkil etib, rivojlangan va ko‘p tarmoqli qishloq xo‘jaligi, engil va oziq-ovqat, mashinasozlik kabi sanoatning muhim tarmoqlariga ega. Farg‘ona vodiysining tabiiy sharoiti qulay va resurslarga boyligi tufayli insonlar tomonidan bugungi kunda kuchli o‘zgartirilgan madaniy landshaftlar, urbanizatsiyalashgan hududlar katta maydonlarni tashkil etadi. Farg‘ona vodiysi – O‘zbekistonning asosiy paxtachilik rayonlaridan biridir. Vodiyda dehqonchilik madaniyati yuqori pog‘onaga ko‘tarilgan va bu rayonda O‘zbekiston bo‘yicha eng yuqori paxta xosili etishtirilmoqda. Vodiyning tekislik qismidagi sug‘orish mumkin bo‘lgan 1479000 gektar erning 919.2 ming gektari o‘zlashtirilgan. Vodiyning er-suv sharoitlari sug‘oriladigan erlar maydonini yaqin yillar ichida taxminan 200000 gektarga etkazishga imkon beradi. Farg‘ona vodiysi hududi va geomajmualarining tuzilmasi ancha xilma-xil hamda o‘ziga xosdir. Turli gipsometrik yuzalarda iqlimiy sharoitni o‘zgarishi bu hududda tekislik-cho‘l, adir- chala cho‘l, tog‘-dasht va baland tog‘-o‘rmon kabi geomajmualarning shakillanishiga olib 2 kelgan. Geomajmualarning har birida gidrotermik va geomorfologik sharoitlarning nisbiy bir- xilligi xos bo‘lib, ular tahsirida ekzogen jarayonlar, oqim, kimyoviy elementlarning migratsiyasi va turoq xosil bo‘lishidagi umumiyliklar o‘simlik qoplami hamda geomajmualarning barcha xususiyatlarida o‘z ifodasini topgan. Farg‘ona vodiysi tarkibiga O‘zbekiston Respublikasining Andijon, Namangan va Farg‘ona viloyatlari kiradi. Maydoni 18,4 ming km 2 yoki mamlakat hududining 4,1 foizini tashkil qiladi. Aholisi, 1 yanvar 2019 yil ma’lumotlariga ko‘ra, 3mlndan kishi, bu esa O‘zbekiston aholisining 27,9 foiziga teng. Farg‘ona vodiysi (cho‘kmasi)-ning O‘zbekiston qismida joylashgan mahmuriy birliklarni o‘z ichiga oladi. U respublikamizning sharqiy qismida o‘rnashgan, shimol, sharq va janubda Qiriziston Respublikasining Jalolobod, O‘sh va Batken viloyatlari bilan, janub va janubi-g‘arbda Tojikiston Respublikasining Sug‘d viloyati bilan chegaradosh, bevosita O‘zbekiston bilan esa u nisbatan torroq masofada Toshkent viloyatiga tutash. Deyarli to‘rt tomondan tog‘lar bilan o‘ralgan: shimol, shimoli-g‘arb va sharqda Tyanshanga qarashli qurama, CHotqol va Farg‘ona, janubda Turkiston va Oloy tog‘ tizmalari joylashgan. Iqtisodiy hududdan o‘tuvchi Sirdaryo vodiyni nisbatan kattaroq va tekisroq shimol va asosan tog‘ oldilardan iborat janubiy qismlarga ajratadi. Farg‘ona cho‘kmasini vodiy deb atalishi ham aynan ana shu Sirdaryoga bog‘liq. Biroq vodiyning «O‘rta Osiyo durdonasi» bo‘lishiga ko‘p jihatdan Sirdaryo emas, balki uning ko‘p sonli irmoqlari sababchi bo‘lgan. Ushbu irmoqlar –soylarning quyi qismida qadimdan voha va vohachalar vujudga kelgan, ularning keyinchalik sug‘orish inshootlari bilan birlashtirilishi natijasida butun Farg‘ona vohasi tashkil topgan. SHunday qilib, mazkur hududini tog‘lararo cho‘kma (kotlovina), vodiy va voha sifatida qarash mumkin. Vodiyning markaziy qismlarida balandligi dengiz sathidan 200-300 metrdan oshmaydi va chekka tomon esa er usti ko‘tarilib boradi. Bu ko‘tarilish shimolda keskinroq, binobarin, hududning eng baland qismlari uning shimol, shimoli-g‘arbiga to‘g‘ri keladi (tahminan 2200 m). Maydoni ancha kichik, lekin aholi soni ko‘p va nihoyatda zich joylashgan ushbu hududning iqtisodiy shaklida ajratilishi eng avvalo uning geografik o‘rni va demografik salohiyati bilan tavsiflanadi. Bu erda xosil qiluvchi ishlab chiqarish tarmoqlari bo‘lib esa asosan paxta va pilla etishtirish, bog‘dorchilik, engil va oziq-ovqat sanoatlari xizmat qiladi. SHu nuqtai nazardan aytish mumkinki, mintaqa iqtisodiyotini rivojlangan agrosanoat majmuasi tashkil qiladi. Unga qo‘shimcha ravishda bu erda kimyo, neft va neft kimyosi hamda mashinasozlik, ayniqsa avtomobilsozlik rivojlanib bormoqda. Farg‘ona iqtisodiy mamlakat yalpi ichki mahsulotini 23,7, sanoat ishlab chiqarishini 1/5 va qishloq xo‘jaligi mahsulotini yaqin 30 foizini beradi. Vodiyda qadimdan paxtachilik va pillachilik bilan shug‘ullanib kelishgan, bunga uning geografik o‘rni, yahni Buyuk Ipak yo‘lida joylashganligi ham o‘z tahsirini ko‘rsatgan. Hududning aynan ana shunday tranzitlik xususiyati o‘tmishda bu erda xo‘jalik va madaniyatning rivojlanish yo‘nalishlarini qisman belgilab bergan. Vodiy qazilma resurslarga boy emas va, binobarin, bu omil xosil qiluvchi bo‘la olmaydi. Bu erda yoqili (neft) va rangdor metallarning kichik konlari bor xolos. Asosiy mineral boyliklar vodiyning tog‘ qismida–tutash respublikalar hududida joylashgan. Farg‘ona viloyati O‘zbekistonning janubi-sharqida, Farg‘ona vodiysining janubi- g‘arbida joylashgan. Uning chekka shimoliy nuqtasi Sirdaryonint Pungan ko‘prigiga yaqin joyda bo‘lib, 40 gr. 35 minut va janubiy nuqtasi So‘x qishlog‘ining janubrog‘ida 40 gr. shimoliy kenglikdan o‘tadi. CHekka g‘arbiy nuqtasi YAkkatut qishlog‘ida bo‘lib, 71 gr. va sharqiy nuqtasi Quva rayonidagi Birlik MFYning markazidan sharqroqda 72 gr. 10 minut sharqiy uzoqlikdan o‘tadi. CHekka shimoliy nuqtasi bilan janubiy nuqtasi orasidagi masofa 96 km, g‘arbi bilan sharqi orasidagi masofa 100 km. U janubiy Zakavkazedagi subtropiklar —Talish tog‘lari, g‘arbda javubiy Italiya, Madrid va sharqda Pekin kengligida yotadi. Viloyat hududi cho‘llar zonasining o‘ziga xos regioni bo‘lib, yillik foydali haroratining yig‘indisi jihatdan bu o‘lka subtropiklardan qolishmaydi. 3 Viloyat shimoli — g‘arbda Tojikiston, shimolda Namangan, sharqda Andijon vodiylari va janubida Qirizistonning O‘sh vodiysi bilan chegaralanadi. CHegara chizig‘ining uzunligi 600 km. Ana shu chegara chizig‘i doirasida viloyat hududi ipak qurti pillasining tuzilishiga o‘xshaydi, g‘arbiy va sharqiy bo‘lagi meridian yo‘nalishida keng, o‘rta qismi ancha qisilgan. CHegara chizig‘i shimoli-g‘arbda 50—55 km. masofada Sirdaryoning o‘ng sohili bo‘ylab o‘tsa, shimolda markaziy Farg‘ona qumliklari va sho‘rxoklaridan, janubda esa adirlar hamda adir oraliq tekisliklaridan iborat. SHohimardon va So‘x qishloqlari tog‘ mintaqasida joylashib, ular 1400—1800 metr oraliqlaridagi balandliklarni ishg‘lo qiladi. Hududi er yuzasining nishabligi uning hamma qismida janubdan shimolga tomon yo‘nalishda bo‘lib, orasidagi farq TOG ‘ E taklaridan (Vodil) hisoblaganda 200 m, tog‘li rayonlardan hisoblaganda 1000 m. dan ortadi. Viloyatning er maydoni 7,3 ming kv. km. Farg‘ona vodiysi hududi Janubiy Tyanshan burmalangan Kap sistemasining Turkiston-Oloy zonasiga kiradi. Burmalangan sistema Turkiston-Oloy zonasi umumiy regionning shakllanishi bilan bir vaqtda Kaledon va Gersin tektonik harakatlari tahsirida shakillangan. Birinchi buyuk harakatlar Tyanshan geosinklinali egilmasi silurdan boshlanadi, keyinchalik gersin tektonik harakatlari tahsirida murakkab Turkiston-Oloy va Zarafshon-Oloy struktura zonalarini xosil qiladi. Bu zonalarning chegaralanishida mezazoygacha shakllangan o‘ta chuqurlikdagi uzilma-yoriqlar ehtiborga olinadi. Turkiston- Oloy burmalangan zonasi umumiy geosinklinali sistemasiga mos holda joylashgan. Turkistoi-Oloy burmalangan zonasi yoysimon ko‘rinishda g‘arbdan-sharqqa tomon Janubiy Tyanshan geosinklinali sistemasiga mos yo‘nalishda joylashadi. Turkiston- Oloy zonasida quyi va o‘rta paleozoyning asosiy va ultraasosiy iffuziv jinslari chuqur uzilmalari bo‘yicha otilib chiqqanligi kuzatiladi. Turkiston-Oloy zonasining sharqiy qismida yoriqli strukturalar keng tarqalgan. SHunday strukturalar g‘arbiy qismida kamayib boradi, lekin vertikal tik uzilmalar ortib boradi. Farg‘ona vodiysi hududi bu mezozoygacha bo‘lgan strukturalar er yuzasiga chiqmasdan qalin mezokaynazoy yotqiziqlari ostida qolib ketgan. Farg‘ona viloyat hududi joylashgan So‘x va SHohimardon daryo xavzalarining yuqori qismlarida bu strukturalarning burmalik va uzilma xillarini uchratish mumkin. Bahzida bu geostrukturalar keyingi tektonik harakatlar natijasida yana murakkablashib ketgan. Turkiston-Oloy burmalangan zonasi mezozoy va kaynazoyda asosan to‘rt davrni boshidan kechirgan: 1) so‘nggi gersen ko‘tarilmalarining yuvilishi va tekislanishi; 2) nurash qobig‘ining shakllanishi; 3) platforma qoplamlarining shakllalishi va uzilmalarning xosil bo‘lishi; 4) platformalarning bir qismi harakatchan epiplatformaga aylanishi: Butun — mezo-kaynazoy davomida Farg‘ona xavzasida cho‘kindi to‘plangan. Gersin burmalangan vodiylarining geologik taraqqiyot tarixi mezozoy, paleogen va neogen cho‘kindilarining xususiyatlarini belgilab beradi. Farg‘ona cho‘kmasi neogen davrigacha tipik platforma vodiysiniig egilmasiga o‘xshagan. Erta yuradan to turon asrigacha Farg‘ona cho‘kmasi chuchuk suvli xavzadan iborat bo‘lib, Turondan so‘nggina dengiz sharoiti shakllanadi. Bu dengiz rejimi oligotsengacha davom etadi. Farg‘ona vodiysi hududisi umumiy — Alp geologik taraqqiyotiga mos holda rivojlangan. viloyat hududida poleozoy, mezozoy va kaynazoy yotqiziqlari uchraydi. Paleozoy yotqiziqlari asosan So‘x va SHohimardon atrofidagi tog‘ tizmalarida uchraydi. Vodiyning tekis- rayonlarida er yuzasiga chiqmagan bo‘lsada, tog‘ oldi, tog‘lik rayonlarida So‘x, SHohimardon — Isfayram daryolari xavzasida paleozoyning devon sistemasi keng tarqalgan. Devon sistemasining quyi, o‘rta va yuqori bo‘limlariga oid yotqiziqlar So‘x— SHohimardon soylari yuqori va o‘rta oqimlari xavzasida organik qoldiqlar bilan birga uchraydi. Devonning quyi qatlamlari SHohimardon soyining chap qirog‘ida «oq ko‘l» nomi bilan ataladi. Bu svita, SHohimardon o‘ng qirog‘ida «jiydali» nomi bilan 4 ataluvchi terrigen (uvoq) qatlamchalaridan tashkil topgan. Gilli slanets, alevrolit, qumtosh, konglomeratlarning qalinligi 1000 metrga etadi. Bu qatlamlarda toshga aylangan fauna va floralar topilgan. Quyi devonga mansub terrigen-vulkanik jinslar So‘x daryosining chap irmog‘ida qalinligi 250-300 m bo‘lib tarkibida diabaz porfirit, tufli qumtosh qumli oxaktosh, terrigen jinslar bilan almashinib keladi. Devonning o‘rta bo‘limi jinslari janubiy Farg‘onada tarqalgan. So‘x va SHohimardon soylari vodiysida ham uchraydi. Tarkibida organik qoldiqlari bor karbonatli fatsiya ham tarqalgan. YAxlit va qatlamchalardan iborat kulrang oxaktoshlar, kristallangan marmartoshlar, shuningdek, vulkanogen jinslar ham uchraydi. Vulkanogen jigarrang diabaz va diabazli porfiritlar SHohimardonsoy (Vodil qishlog‘ining janubiy sharqi) So‘x va Isfayramsoy xavzalarini ishg‘ol qiladi. o‘rta devon janubiy Farg‘ona hududi dolomitli oxaktosh, oxaktoshli fatsiyadan shuningdek, terrigen effuziya jinslar, metamorfik slanetslardan iborat. Devon sistemasining yuqori bo‘limi janubiy Farg‘ona hamma joyda dolomit, oxaktosh va vulkanogen jinslardan iborat. Dolomit, oxaktosh qatlamlarining umumiy qalinligi 200—2500 metrga etadi, shundan sof oxaktosh 300 metr qalinlikda uchraydi. Toshko‘mir sistemasi janubiy Farg‘onada So‘x—SHohimordon daryolari xavzasida uchratiladi. Toshko‘mir sistemasining quyi bo‘limi umumiy qalinligi 1800 metrga etadi. Toshko‘mir sistemasining o‘rta bo‘limi Oloy tog‘larining shimoliy yon bag‘irlarida er yuzasiga chiqib yotadi. o‘rta toshko‘mir bo‘limi Qorachatir zonasida 4000 metr qalinlikda uchraydi. Toshko‘mir sistemasining yuqori bo‘limi Qorachatir tizmasining Guzan tog‘larida er yuzasiga chiqib yotadi. YUqori toshko‘mir yotqiziqlarining asosiy qismi dengiz (4000 metrgacha) va qisman materik yotqiziqlaridan (2500 metrgacha) iborat bo‘lib katta qalinlikda uchraydi. Tarkibi bo‘yicha mayda shag‘alli konglomeratlar, gravelitlar va yomon tabaqalangan qumtoshlar, shuningdek. alevrolit, oxaktosh qatlamlaridan iborat. YUqori toshko‘mir yotqiziqlari faunalar bilan nisbatlangan. Perm sistemasi, vodiyning tekislik rayonlarida er yuzasiga chiqmasada Qorachatir tizmasi, Guzan tog‘larida dengiz va kontinental fatsiyalari ko‘rinashida joylashgan. Litologik jihatdan Perm sistemasining quyi bo‘limi yuqori toshko‘mir jinslariga o‘xshab ketadi, terrigen jinslar karbonatlar bilan almashinib turadi. Bu qorachatir sivtasini tashkil etadi. Perm sistemasining maksimal qalinligi 1500—2000 metrgacha, kontinental jinslar 1700—0500 metrgacha etadi. Mezozoyning Trias sistemasi Janubiy Farg‘onada keng tarqalgan emas, ular asosan kontinental fatsiyadan iborat bo‘lgan yotqiziqdir. Quyi va o‘rta trias sistemasi tarkibida ko‘plab o‘simlik qoldiqlari topilgan. Trias sistemasi litologik tarkibi konglomerat, gil, qumtoshdan iborat rangi oqish kulrang, bahzida sarish yashil ko‘rinishga ega. Umumiy qalinligi 90—100 metrga etadi. Viloyat hududida yura yotqiziqlari bevosita er yuzasiga chikib yotmaydi, faqatgina adir—tog‘li qismida bir necha ochilmalar uchratilgan. Viloyat hududi asosan parmalash quduqlari yordamida, bo‘r: paleogen, neogen va to‘rtlamchi davr qatlamlari ostida yotganligi qayd etiladi. YUra sistemasiiing quyi, o‘rta va yuqori bo‘limlari xilma-xil fatsial sharoitlarda xosil bo‘lgan. Ularning umumiy qalinligi, 1000 metrdan ortadi. Litologik tarkibi bo‘yicha kontinental va dengiz muhitida xosil bo‘lgan uvoq jinslar, ximik va biologik- xosilalardan iboratdir. Ayniqsa, ular ichida mayda donali terrogen jinslar karbonatlar, gillar, gipslar, tuzlar va shuningdek ko‘mir, neft, sidritlarning bo‘lishi harakterlidir. Bo‘r yotqiziqlari viloyat hududi So‘x daryosining xavzasida, Kuvasoy, Log‘on adirlarida er yuzasiga chiqib yotadi. Bo‘r sistemasining xosil bo‘lishida dengiz kontinental va laguna fatsiyalari qatnashadi. Bo‘r sistemasining quyi va yuqori bo‘limlarining qalinligi 400 metrdan ortiqroq. Bo‘r sistemasi Farg‘ona depressiyasida kontinental-o‘zan: alliyuvial, ko‘l, sayoz dengiz fatsiyalaridan tashkil 5 topgan va litologik jihatdan qizil gil, qumtosh, konglomerat, shag‘al, graviy, mergel, dolomit, gips va organik chig‘anoqlarning komplekslaridan iborat. Paleogen yotqiziqlari Farg‘ona vodiysi hududi keng tarqalgan. Ular adir zonasida er yuzasiga bevosita chiqib yotgan bo‘lsa VODIYNING markaziy tomoni yosh yotqiziq (neogen— to‘rtlamchi sistemasi) ostida qolib ketgan. Paleogen sistemasining quyi qismi Laguna fatsiyasi yotqiziqlaridan tashkil topgan, yuqori qismi kontinental yotqiziqlardan iboratdir. Poleogen, eotsen, oligotsen bo‘lim yotqiziqlari har xil litologik tarkibdagi jinslardan iborat bo‘lib, qalinligi 100—200 metrgacha. Litologik tarkibi bo‘yicha karbonatli, chig‘anoqli VA Q umtoshli qatlamchalar, karbonatli konkretsiyalar qizil glina gil, alevrolitlar, sariq qumtoshlardan iborat. Farg‘ona viloyat hududida neogen keng tarqalgan bo‘lib Farg‘ona depressiyasining rivojlanishi bilan chambarchas bog‘langandir. CHimyon, Avval, CHo‘ng‘ara atrofi rayonlarida neogen er betiga chiqib yotadi. Kontinental uvoq jinslari qizil rangda uchrovchi massaget va jigar rang qatlamlari baqtriya qatlamlari hisoblanadi. SHo‘rsuv rayonida neogen yotqiziqlar gipsli qizil—glina ko‘rinishidagi gil (loyqa)lardan iborat. Neogen jinslarining qalinligi 450 metrgacha etadi. Molas tarkibida kontinental igna bargli flora qoldiqlari va hayvon suyak qoldiqlari topilgan. Viloyat hududi to‘rtlamchi sistema yotqiziqlari juda keng tarqalgan. Ularning qalinligi tog‘ oldi—adir zonalarida bir necha o‘nlarcha metrdan vodiyning markaziy qismiga tomon ortib boradi va 2 km va undan ortib ket adi . To‘rtl am chi (antropogen) davr yotqiziqlari genetik belgilariga ko‘ra viloyat hududi 1) alyuvial; 2) muzloq jinslari; 3) alyuvial-deltali, 4) dellyuvial-prolyuvial, 5) Eol yotqiziqlari; 6) Ko‘l yotqiziqlari, 7) Elyuvial-dellyuvial jinslarga ajratiladi. Bu tip yotqiziqlari viloyat maydonida juda notekis tarqalgan. Viloyat hududi to‘rtlamchi davr yotqiziqlarini adir zonasidagi daryo terrassalarini So‘x, Toshkent, Mirzacho‘l va Sirdaryo deb ataluvchi (Q 1 Q 2 ,Q 3, Q 4 ) bo‘limlarga tenglashtirish mumkin. YOsh jihatdan to‘rtlamchi sistemani geologik-geomorfologik, faunistik va litologik belgilariga ko‘ra quyi to‘rtlamchi, o‘rta to‘rtlamchi, yuqori to‘rtlamchi va hozirgi zamon bo‘limlariga ajratish mumkin. Litologik belgilariga ko‘ra to‘rtlamchi sistema yotqiziqlarini muz yotqizig‘i—morena, allyuvial yotqiziqlar, xarsangtoshlar, shag‘al, konglomerat, qumlar, supes, suglinka, shamol yotqiziqlari— eol qumlari, ko‘l yotqiziqlari, gil, loyqa qum qatlamlari, yarim parchalangan organik qoldiqlar xemogen yotqiziqlar, sho‘rxok tuzli suglinki va loyqalar uchratiladi. Ko‘p xollarda sut emizuvchi hayvon va faunalar uchratilgan. Quyi to‘rtlamchi So‘x nanay svitasi shag‘al qum va konglomeratlardan iborat bo‘lib, qalinligi tog‘ oldi qismda 5—b metr, vodiyning markazi tomon borgan sari 300—400 metrga etadi. Vodiyning markaziy QISMI tayanch parma quduqlari buralash natijasida qadimgi to‘rtlamchi qatlamlar 1500 metr va undan ortiqroqdir. O‘rta to‘rtlamchi — Toshkent svitasi yotqiziqlari daryoning 5 - 6 terassalarini tashkil etadi. Vodiyning markaziy qismi tomon quruq deltalar, keng konus yoyilmalaridan iborat. Litologik jihatdan ostki qismi konglomerat, shag‘al, qumloqlar, ustki qismi qalinligi tog‘oldi rayonlarda o‘nlarcha metr, vodiyning markazi tomon 200 metr, hattoki, 400 metrgacha etadi. YUqori to‘rtlamchi Mirzacho‘l svitasi quyi terassalarni xosil qilib, lyossimon jinslardan iborat. Tarkibida fauna qoldiqlari va madaniy qatlam qoldiqlari saqlangan. Svitaning qalinligi adirlik rayonlarda 50—70 metr, vodiy markazida 100 metrdan ortib ketadi. Sirdaryo svitasi vodiyning markaziy qismi tomonda rivojlanib, daryo vodiylarining yosh terassalari qayir yotqiziqlarini o‘z ichiga oladi. Tarkibida qadimgi bronza va neolit hayvon va o‘simlik qoldiqlari tiklangan. Litologik tarkibi shag‘al, qum, va suglinkalardan tashkil topgan. Qalinligi tog‘ oldi rayonlarda bir necha metrdan, vodiy markaziy qismida 20—30 metrga etadi. Hozirgi zamon yotqiziqlarga yassi tepalik yonbag‘irlaridagi elyuvial dellyuvial qoldiqlari va daryo o‘zanlaridagi alyuviy 6 jinslar, vodiy markaziy qismidagi shamol-eol qumlari kiritiladi. Bularning qalinligi bir necha metrdan iborat. Magmatizm viloyat hududi kuzatilmagan. Magmatik jinslarining uvoqlari SHohimardon, Isfayram, So‘x va Isfara daryolari xavzalari o‘zan va deltalarida allyuvial jinslar sifatida uchratiladi, xolos. Onalik jinslari Oloy tog‘larida bo‘lib, viloyat hududi GI shag‘al, konglomerat tarkibidagi granit, dioritlar daryolarining faoliyati natijasida olib kelingan. Effuziv magmatizm vodiyning Vodil qishlog‘i yaqinida Qiriziston hududi yaqinida borligi aniqlangan. Yüklə 1,09 Mb. Dostları ilə paylaş:
|