I nazariy materiallar

 
3-mavzu: Farg‘ona vodiysining relef xususiyatlari 
 
Farg‘ona vodiysining relefini shakllanishi uzoq davom etgan geologik-tektonik jarayonlar 
bilan birga Sirdaryo va uning irmoqlari bo‘lgan daryo va soyliklarning geologik faoliyati bilan 
bog‘liqdir. SHuning bilan birga iqlimiy omillar sifatida shamollarning faoliyati markaziy 
Farg‘onada hosil bo‘lgan qumli relef shakllarini hosil qilgan, yangi tektonik harakatlarning 
davom etishi tufayli turli gipsometrik balandliklarda sodir bo‘layotgan burmalanish jarayonlari 
tufayli relefning tabaqalanishi davom etmoqda. Farg‘ona vodiysida inson xo‘jalik faoliyati ham 
antropogen relef shakllarini turli tabaqalarini hosil qilgan. 
Farg‘ona vodiysi hududlarini relefi va uning tabaqalanishi quyidagi jadvalda ifodalanadi. 
1-jadval 
Farg‘ona vodiysi hududini geomorfologik jihatdan taqsimlanishi 
№ 
Relefiga ko‘ra 
Mutloq balandligi m. 
hisobida
Maydoni 
kv.km 
% hisobida 
1 
Tekisliklar 
350-600 
20000 
25,7 
2 
Adirlar 
400-500-800-900 
9000 
11,5 
3 
Past tog‘lar 
500-600-1200-1300 
11000 
14,7 
4 
O‘rta tog‘ zonasi 
1200-1300-2000-2200 
15000 
18,7 
5 
Baland tog‘ zonasi 
2000-2200-3700-4000 
170000 
21,5 
6 
Glyasial nival zona 
3700-4000 va baland 
6000 
8,0 
 
Jadval ma’lumotlaridan ko‘rinib turibdiki, tekisliklar relefi birmuncha katta maydonlarni 
egallaydi. Quyida gipsometrik jihatdan farq qiluvchi geomorfologik birliklarni alohida tasvirlab 
beramiz. 
Tekisliklar relefi. 
Tekisliklar Farg‘ona vodiysining katta qismini egallab, genetik jihatdan turli-tuman 
bo‘lgan allyuvial, prollyuvial, eol yotqiziqlaridan hosil bo‘lgan. Vodiyning relefi Sirdaryoning 
o‘zanidan boshlab o‘ng va chap tomonlarga zinapoyasimon ko‘tarilib boradi. Birinchi pog‘onani 
tashkil etgan Sirdaryo va uning qayir usti terrasalari vodiyning eng past hududi hisoblanadi. 
Norin va Qoradaryoning qo‘shilishi joyida mutloq balandlik 393 m ga teng. Qiyalik 

---

15 
Sirdaryoning oqimi bo‘ylab pasayib borib vodiydan chiqish joyida 330 m ni tashkil etadi. 
Litologik asosini eng yosh Sirdaryo yotqiziqlari tashkil etadi. Bu yotqiziqlar mexanik tarkibiga 
ko‘ra engil loyli, qumoq va qumli jinslardan iborat bo‘lib Sirdaryo va uning irmoqlari faoliyati 
tufayli tekis va juda kam qiyali holatda yotqizilgan. Mazkur hudud Sirdaryoning chap sohilida 
daryo tomonga juda kam 0,0005-0,0007 gr nishablikka ega. Bu hududga Norin va Qoradaryo 
oralig‘i ham kirib bu erda relefning o‘zgarishi deyarli gidrologik omillarga bog‘liqdir. Sirdaryo 
hosil bo‘lgan joyidan boshlab ustki terrasalari kengayib, torayib, to‘lqinsimon balandliklar 
orqali o‘tadi va go‘yoki siqilgan relef ko‘rinishini oladi. 
Sirdaryo, Norin va Qoradaryo 3 ta terrasa hosil qilgan. Birinchi terrasani balandligi 1,5-2 
m ga teng bo‘lib, goh qisqarib, goh kengayib boradi. Uning maksimal kengligi 3-4 km ga teng. 
Ikkinchi terrasa birinchi terrasaga nisbatan yaqqol ifodalanadi uning balandligi esa 4 m ga etadi. 
Sirdaryoning uchinchi terrasa 10-15 m ga ko‘tariladi. Sirdaryoning chap sohilida ular yaqqol 
ifodalanadi. O‘ng sohilida esa konus yoyilmalar bilan tutashib baland tepaliklar ko‘rinishini 
oladi.