Foydali qazilmalarni boyitish va qayta ishlash asoslari

 
Nazorat savollari 
1.
Elash jarayonining maqsadi. Tayyorlov va yakuniy elash tushunchasi.
2.
Elak usti va elak osti mahsulot deb nimaga aytiladi? 
3.
Murakkab zarra nima? 
4.
Elaklar klassifikatsiyasi.
5.
Elash samaradorligini aniqlash: 
А) elak usti mahsulotining chiqishi 40%, quyi sinf miqdori – 10%. 
Б) elak osti mahsulotining chiqishi 40%, elak ustidagi quyi sinf miqdori– 5%.
В) dastlabki rudada quyi sinf miqdori 50%, elak usti mahsulotda – 5%. 
 
2-TAJRIBA ISHI 
RUDANING GRANULOMETRIK TARKIBINI ANIQLASH.
 
2.1. Ishdan maqsad
. 
Sochiluvchan va parchalangan tog„ jinslarining 
granulometrik (donadorlik) tarkibini aniqlash
.

2.2. Nazariy qism. 

---

Tog„ jinsi parchalanishning xarakteri va sifati uning granulometrik tarkibi 
orqali aniqlanadi. Parchalangan tog„ jinsining granulometrik tarkibi deb - 
kattaliklari turlicha bo„lgan zarrachalarning og„irliklari bo„yicha jins tarkibidagi 
nisbiy miqdorda aytiladi. Zarrachalar o„lchami diametrlari bo„yicha aniqlanadi. 
Odatda granulometrik tarkib quruq jinsning umumiy massasiga nisbatan kattaligi 
turlicha bo„lgan zarrachalar miqdori foizlari bilan ifodalanadi. 
Donadorli tarkib
- to„kiluvchi parchalangan tog„ jinslarining fizik-mexanik 
xossalarini (g„ovaklik, siljish qarshiligi, siqiluvchanlik va b.) belgilovchi eng 
muhim omillardan biridir. To„kma og„irlik va bo„shoqlanish koeffisientini 
aniqlashda gidromexanizasiyalash transportirovka qilish, boyitish, qayta ishlash, 
maydalash, elash va h.k. larda suvning solishtirma sarfini aniqlashda tog„ 
jinslarining granulometrik tarkibi hisobga olinadi. 
2.3. Ishni bajarish tartibi.
To„kiladigan jinslarning granulometrik tarkibini aniqlash uchun ularni 
qog„oz ustiga sepib obdon qurishlari uchun 1-2 sutka qo„yib qo„yiladi. 0,001 g 
aniqlikkacha tortilgan namuna 100% deb qabul qilinadi va ular teshiklari tegishli 
o„lchamlarda bo„lgan standart g„alvirlar (elaklar) to„plamidan navbatma-navbat 
ekab o„tkaziladi. Har bir elakda qolgan qoldiqlar chinni idishlarga to„kilib alohida
tortiladi. Granulometrik tahlil natijasi 1% gacha aniqlikda foizlarda ifodalanadi, 
zarrachalar 5 dan 2 mm.gacha, 2 dan - 1 mm.gacha, 1 dan 0,5 mm.gacha va 0,5 
mm.dan kichik.
Parchalangan jinslarning donadorli tarkibini g„alvirli tahlil orqali ham aniqlash 
mumkin. 
Bo„laklarining o„lchami har xil bo„lgan 2,5-3 kg - parchalangan jins olinadi, 
texnik torozilarda 1 gramm gacha bo„lgan aniqlikda tortilib - 100% deb qabul 
qilinadi. Standart g„alvirlar to„plami orqali elanadi. Har bir g„alvirlar o„tgan 
fraksiya alohida to„kiladi va 0,1 g. gacha aniqlikda tortiladi. Alohida fraksiyalar 

---

og„irligini bo„shoqlangan jinsning umumiy og„irligiga bo„lish orqali har bir 
fraksiyaning foizlarda ifodalanishi topiladi: 
W
G
G
d
d


100,%,
bu yerda W
d
- ma‟lum o„lchamdagi fraksiyaning foizlardagi miqdari, %; G
d
- 
ma‟lum o„lchamdagi fraksiya og„irligi, g; G - bo„shoqlangan jinsning umumiy 
og„irligi.
Bo„shoqlangan jinsning donadorli tarkibini aniqlash natjalari 2.1-jadvalda 
keltiriladi. 
2.1-jadval 
Ko„rsatgich 
Umumi
y 
G„alvir o„lchami, mm 
Tog„ jinslari 
og„irlik, 
g 
20 
1
0 
5 3 
1 
0 
0,75 0,5 
0,25 
chang 
Har bir 
fraksiya 
og„irligi 
Har bir 
fraksiya 
foizlarda 
Olingan natijalar ma‟lumotlari bo„yicha bo„shoqlangan jinsning donadorli 
tarkibi grafigi tuziladi. Absissa o„qi bo„yicha zarrachalar diametri (mm) qo„yiladi, 
ordinata o„qi bo„yicha esa - har bir fraksiyaning foizlardagi miqdori qo„yiladi. 
Donadorli tarkibiga bog„liq holda tog„ jinslari turlicha nomlanadi. Tarkibida 
og„irligi bo„yicha kamida 30% gilli zarrachalar bo„lgan jinslar - gillar deyiladi, 30-
10% - supeslar, 3% dan kam va o„lchamlari 0,1 dan 2 mm gacha bo„lsa - qumlar 
deyiladi. Qumlar quyidagicha bo„ladi: changsimon, zarrachalarining o„lchami 0,05 
dan 0,1 mm. gacha; mayda - 0,1 dan 0,25 mm. gacha; o„rtacha - 0,5 dan 1 
mm.gacha va yirik - 1 dan 2 mm.gacha. 
Graviy jinslar
- bu tarkibida o„lchamlari 2 mm.dan katta (5 mm.gacha)
bo‟lgan 50% dan ortiq zarrachalar bo„lgan jinslardir, zarrachalar o„lchami 10-20 
mm. dan katta bo„lgan (200 mm.gacha) zarrachalar bo„lgan jinslardir, 
xarsantoshlar esa - 200 mm.dan katta o„lchamli zarrachalardan tashkil topgan 
jinslardir.