O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyaSI

TIL VA NUTQ MUNOSABATI 
O`q ildizi o`rta asr arab tilshunisligida keng o`rganilgan paradigmalarga borib taqaladigan, Yevropa 
tilshunoligida dastlab V.Gumboldt tomondan ilgari surilgan, lekin F.Sossur va uning izdoshlari (jumladan, Praga 
lingvistik to`garagi ) asarlari orqali ommalashgan 
til - nutq
dixotomiyasi funksional lingvistik tadqiq usuliga (Praga 
strukturalizmiga) dialektik tahlil tamoyillarining ongli va izchil tatbiqi samarasi bo`lgan o`zbek substansial (formal-
funksional) tilshunosligida /1: / bir muncha boshqacha talqinga ega. Bunda 
Lison-Me`yor-Nutq
munosabati dialektik 
umumiylik, mohiyat, imkoniyat, sabab
(
UMIS
)ning ma`lum bir sharoitga - nutq sharoitiga (
NSh
) - mos ravishda 
muayyan moddiy shakl qabul qilgan holda 
yakkalik, hodisa, voqelik, oqibat
(
YAHVO
) sifatida voqelanishi 
qonuniyatlari asosida sharhlanadi. Bunda
lison 
va 
lisoniy birliklar
UMIS, 
nutq
va 
nitqiy birliklar
YAHVO dialektik 
tabiatiga ega bo`ladi va shu nuqtayi nazardan turib tavsif va tahlil etiladi. 
Til
lison, me`yor va nutq
ning dialektik butunligi (majmuasi) bo`lib, uning bosh ichki ziddiyati unda atash 
(nominativ) va ifodalash (ekspressiv) vazifalarning dialektik birligidadir. Atash vazifasi ramziy tizim umumiy 
qonunlariga mos ravishda shakl va mazmun simmetriyasini talab qilsa, ifoda vazifasi, aks hodisani talab qilib, 
tilning nisbatan barqaror, lekin ayni zamonda rivojlanuvchan, moslashuvchan, xilma-xil me`yorliligini (har bir 
voqelanish sohasining o`z me`yorlariga molikligiini) talab qiladi. 
Lison
UMIS tabiatli lisoniy birliklarning serqirra, ko`pqavatli sathlaridan tashkil topgan barqaror, tashqi 
muhit ta`siriga o`ta sezgir, o`zgarish, rivojlanish va moslashish immanent qobiliyatini o`z ichida 
mujassamlashtirgan murakkab qurilishli iyerarxik sistemadir. Uning 
barqarorligi
asosi 
-sathlar ichida lisoniy birliklarning uzluksiz nisbiy markaz-qurshov giponimik pog`onaviylik aloqalar bilan 
bog`lanishida, 
-sathlardagi har bir pog`ona doirasida birliklarning o`zaro biror oppozitiv munosabatlarda turishida va 
nisbiy butunliklarga birikishida bo`lsa, 
bu sistemaning immanent