O‘zbek tili fonologiyasi va morfonologiyaSI

Dialektik kategoriyalar va tilshunoslik 
1. Borliqdagi barcha narsa va hodisalar o`zaro aloqadadir. Ular bir-biriga ta'sir va aksta'sir 
qilib turadi. Tabiat va jamiyatdagi hech bir narsa va hodisa boshqalardan ajralgan holda mavjud 
bo`lmaydi. Lekin biz olamni bilish jarayonimizda uni tashkil etgan o`zaro munosabatdagi 
alohida narsa va hodisalarni umumiy bog`lanishlardan ajratamiz. Bu jarayonda uning o`ziga xos 
tomonlari va xususiyatlarini ochib berish maqsadida bu narsa va hodisalarning boshqa narsa va 
hodisalar bilan bo`lgan barcha aloqa va bog`lanishlarini, hamma aloqadorliklarini bilib boramiz. 
Narsa va hodisalarni ilmiy bilish uchun uning barcha tomonlarini, barcha aloqa va 
bog`lanishlarini birga olib o`rganlish lozim bo`ladi. Lekin bunga hech qachon to`la erishib 
bo`lmasa ham, ularni munosabatlarda namoyon bo`ladigan xususiyatlar majmuasi sifatida 
izohlashning o`zi narsa va hodisalarni bilishda turli xatoliklardan saqlab qoladi. Dialektikada 
narsa va hodisalar o`rtasidagi o`zaro aloqadorlikning xilma-xil ko`rinishlari mavjudki, bunday 
aloqadorliklar til birliklari uchun ham xosdir. 
2. Alohidalik, xususiylik va umumiylik borliqdagi narsa va hodisalarning har qaysisiga xos 
alohida, ma'lum guruhiga doyr maxsus va hammasiga xos umumiy tomonlari, xususiyatlari va 
ular o`rtasidagi bog`lanish larni ifodalaydi. Bevosita kuzatishda berilgan alohida narsa va 
hodisalardan farqlaydigan belgi va xususiyatlar birligi alohidalik sanaladi. Bilish jarayoni 
alohidaliklarni o`rganlishdan boshlanadi. Alohidaliklarning o`zlariga xos belgi va xususiyatlarini 
bir-biriga solishtirish orqali umumiylik hosil qilinadi. Bu turdagi bir qancha narsa va hodisalarga 
xos bo`lgan o`zaro o`xshash, ularning har birida takrorlanuvchi belgi va xususiyatlar birligi 
umumiylik hisoblanadi. Alohidalik bilan umumiylik o`rtasida xususiylik kategoriyasi ham 
mavjud. Xususiylik kategoriyasi narsa va hodisalardagi alohidalik va umumiylik o`rtasidagi 
alohidalikka nisbatan umumiy, umumiylikka nisbatan alohida bo`lgan belgi va xususiyatlar va 
aloqadorliklarni ifodalaydi. Dialektikadagi aloqadorlikning bunday bo`linishi shakliy (formal) 
mantiqsagi uchinchisi istisno qonunini inkor etadi. Bu bilan har qanday narsa va hodisalarning 
tarixiy taraqqiyotida oraliq holat bo`lishi mumkinligini tasdiqlaydi. Alohidalik, xususiylik, 
umumiylik o`zaro dialektik munosabatdadir. Ularning bir-birisiz bo`lishi mumkin emas. 
Alohidalik bilan umumiylik xususiylik orqali bog`lanadi. Xususiylik alohidaliklardan tashkil 
topadi va ayni paytda, umumiylikni alohidalik bilan bog`laydi. Umumiylik esa alohidalikdan 
ajralgan holda bo`lmaydi. U har bir alohidalikda uning umumiy xususiyatlari, belgilari, 
bog`lanishlari shaklida mavjud bo`ladi. Bundan ko`rinadiki, bizning sezgi a'zolarimizga 
beriladigan har bir alohida narsa va hodisalar alohidalik, xususiylik va umumiylik birligidan 
iborat. Alohidalik, xususiylik va umumiyliklarning o`zaro bog`lanishlarini dialektik nuqtai 
nazardan tushunish obyektiv olamni to`g`ri bilish uchun katta ahamiyatga ega. Shuni ta'kidlash 
kerakki, dialektikada oraliq holatni e'tirof etish narsa va hodisalarni doimiy o`zgarishda, 
rivojlanishda o`rganlish imkonini beradi. Bu nuqtai nazardan alohidalik, xususiylik, umumiylik 
dialektikasida bir-biriga o`tish holatlari bo`lishi mumkin. Ma’lum sharoitda alohidalik 
xususiylikka, xususiylik esa umumiylikka va aksincha, ular bir-biriga o`tishi mumkin. Bu esa 
tarixiy taraqqiyot, dinamika jarayonini ko`rsatadi. Dialektikadagi bu kategoriya tilda ham o`z 
ifodasini topadi. Til birliklaridagi alohidalik, xususiylik va umumiyliklar o`rtasidagi aloqa va 
bog`lanishlarni tilshunoslikda ilk bor dialektik mantiq tamoyillari aosida ish olib borgan S.N. 
Ivanov ochib berdi. Uning ta'kidlashicha, u yoki bu xilma-xillik moxi-yatini bilish shu xilma-
xillikning umumiy asosini bilishga olib keladi. Amaliy bilishda bir-biridan ajralgan, bir-biridan 
uzoq, bo`lib ko`ringan hodisalar mohiyatini bilish konkretlikdan mavhumlikka tamoyili asosida 
ma'lum obyekt haqida ilmiy tushuncha shakllantirish haqidagi dialektik mantiqning mag`zini 
tashkil etadi. Dialektik mantiq alohidalik bilan munosabatda bo`lgan umumiylikka sistema 
sifatida qaradi va alohidaliklar shu sistema doirasida funksiyalashadi, deb hisoblaydi. Agar 
alohida narsalar zamirida yashiringan mohiyat shu alohida elementlar munosabatlaridan tashkil 
topgan ma'lum sistema sanalar ekan, u vaqtda mohiyatni izohlash uchun ana shu sistemani 
tavsiflash, uning tarkibidagi alohidaliklarni o`rganlishdan boshlash kerak bo`ladi. Masalan, 
ma'lum kelishikning barcha ma'no nozikliklari va ular o`rtasidagi munosabatlarni kuzatdik. Bu 
vaqtda alohida ma'noning ma'lum sistemadagi xilma-xilligi haqida tasavvurga ega bo`lamiz. 

---

Lekin bu holatda ma'noni oddiy sanash bo`ladi, xolos. To`g`rirog`i, kelishik morfologik jihatdan 
ko`ra sintaktik funksiyasi jihatdan aniqlangan bo`ladi. Bunday halqadan qanday chiqib ketish 
yo`lini S.N.Ivanov dialektik mantiqdan qidiradi. Ma'lum murakkab sistema haqidagi tushunchani 
u haqidagi tasavvurga aylantirish lozim. Buning uchun muayyan munosabatlar sistemasi 
mohiyatini tushuntirish kerak bo`ladi. Agar uni kelishik misolida ko`radigan bo`lsak, grammatik 
shaklning alohida ma'nolar sistemasi mohiyatini shu guruh hodisalarning umumiy asosi sifatida 
tushuntirish lozim. Muayyan mohiyatning alohida ko`rinishlarining umumiy asosi bu mohiyat 
o`zida o`zi bo`lgan yagona, muayyan munosabatlardir. Predmetni aniqlash, demak, uni 
boshqalardan chegaralash, boshqalardan nimasi bilan farq qilishini belgilash, uning o`z-o`ziga va 
ayni paytda, boshqa predmetlarga munosabatini aniqlashdir. Predmet, hodisalarni umumiy 
aloqada, boshqa predmet, hodisalarga nisbatan munosabatlarda qarash lozim degan dialektik 
talab bu predmet o`ziga o`zi qanday mansubligi haqidagi konkret bilimga olib kelishi kerak. 
Bundam umumiy aloqani o`rganlishning konkret to`liqligi aloqalardan tashqaridagi predmetni 
bilishga olib keladi. To`g`rirog`i, bu o`rindagi aloqalar ichkariga, predmetning o`ziga yo`nalgan 
bo`ladi. Bu esa shu predmetning substansiyasini, mohiyatini, o`ziga o`zining ayniyatligini 
bilishimiz bo`ladi. Shuning uchun ham morfologiya grammatik kategoriya va shakllarning 
substansional ma'nosi haqidagi fan bo`lishi lozimligini ta'kidlaydi. Yuqoridagilardan ko`rinadiki, 
bilish jarayoni alohidalikdan boshlanadi. Biz dastlab sezgi a'zolarimiz yordamida alohidalikni, 
yakka narsa va hodisalarni, masalan, jo`nalish kelishigining turli shakli va mazmuniy variantini 
fahm qilamiz. (xususan, -ga, -ka, -qa, -g`a, -a kabi) So`ngra tafakkurimizda shu hissiy 
fahmlashdan vujudga kelgan mavjud faktlarni analiz va sintez qilib, ularning muhim tomonlarini 
nomuhim tomonlardan, umumiy tomonlarini alohida tomonlaridan ajratamiz. Ularni o`zaro bir-
biri bilan birlashtiramiz, bir-biriga taqqoslaymiz, shular asosida fikrimizda ularni ifodalovchi 
tushunchani hosil kilamiz. Bu hosil qilingan tushunchada narsa va hodisaning, yuqoridagi 
holatda jo`nalish kelishigining ham yakka tomonlari, ham ularning muayyan turga ya'ni 
kelishikka xos bo`lgan tomonlari hamda shu narsa va hodisalarning butun bir sinfiga, ya'ni so`z 
o`zgartiruvchi qo`shimchalarga oid bo`lgan umumiy tomonlari ifodalanadi. 
3. Borliqdagi narsa va hodisalar o`rtasidagi o`zaro aloqadorlik, bog`lanishlardan biri 
mohiyat va hodisadir. Mohiyat narsa va hodisalarning ichki, eng muhim o`zaro bog`lanishlari, 
shu bog`lanishlarning qonuniy aloqadorliklarini tashkil etuvchi tomonlar, xususiyatlar va 
bog`lanishlarning namoyon bo`lish shakli, mohiyatning ifodalanishi sanaladi. Biz obyektiv 
borliqda bevosita hodisalarni ko`ramiz. Ularni sezgi a'zolarimiz orqali his qilamiz. Mohiyat 
obyektiv 
olamdagi 
narsa 
va 
hodisalarning 
o`zaro 
bog`lanishlari, 
aloqadorliklarini 
ifodalaganliklari uchun uni bevosita jonli kuzatishda ko`rish, ushlash mumkin emas. U narsa va 
hodisalarning muhim belgisi sifatida bu narsa va hodisalarning o`zaro munosabatlarini 
o`rganlish, chuqur tahlil qilish orqali idrok qilinadi. Masalan, bevosita kuzatishda turli xil jonli 
organizmlarni ko`ramiz. Ularni bir-biriga solishtirish, chuqur tahlil qilish asosida ularning 
hammasi uchun umumiy bo`lgan muhim belgini aniqlaymiz. Bu belgi barcha tirik organizmlar 
uchun xos bo`lib, ularning har birida takrorlanishi kerak. Ana shu muhim belgi modaa 
almashinuv belgisidir. Demak, konkret turli ko`rinishdagi jonli organizmlar hodisalar bo`lsa, 
ularning hammasi uchun umumiy bo`lgan mohiyat modda almashinuvidir. Mohiyat bilan hodisa 
o`zaro zich bog`liq bo`lishi bilan birga, bir-biri bilan qarama-qarshi xususiyatga ham ega. 
Ularning qarama-qarshiligi borliqdagi narsa va hodisalarning o`z tabiatidan kelib chiqadi. 
Mohiyat hodisada yashirin bo`ladi va uni bevosita sezgi a'zolar orqali bilish mumkin emas. 
hodisa narsalarning namoyon bo`lishi shakllaridir. Ular hech qachon miqdor jihatdan bir-biriga 
mos kelmaydi. Agar narsalarning namoyon bo`lish shakllari bo`lgan hodisalar bilan mohiyat 
o`zaro mos kelganda edi, har qanday fan ortiqcha bo`lib qolar edi. Har qanday fanning vazifasi 
hodisalar zamirida yashirinib yotgan, ularning asosini tashkil qiladigan mohiyatini aniqlashdan 
iboratdir. Ana shundan kelib chiqqan holda, tilshunoslik fanida ham tilshunosning vazifasi sezgi 
a'zolarimiz yordamida his qiladigan nutq birliklari zamirida yotgan umumiy asos, mohiyatni 
topishdan iborat bo`lishi kerak. Tilshunoslikda tildagi ana shunday mohiyat-hodisa zidlanishi til-
nutq dixotomiyasi orqali ifodala-nadi. Nutq birliklari atamasi hodisalarni ifodalasa, til birliklari 

---

bevosita sezgi a’zolarimiz orqali his qiladigan nutq birliklari zamirida yashiringan mohiyatni 
ifodalaydi.