Тошкент тиббиёт академияси ҳузуридаги педагог кадрларни қайта тайёрлаш ва уларнинг
Yüklə 5,52 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
III. AMALIY MASHG„ULOTLAR
AMALIY MASHG„ULOT №1 Satx to„g„risida tushuncha. Boshlang„ich terminologiya. Umurtqaning umumiy tuzilishi. Ko„krak umurtqasi. Buyin umurtqasi. Bel umurtqasi. Dumg„aza suyagi. Dum umurtqasi Umumiy osteologiya. Anatomik atamalar. Satxlar (sagital, frontal, gorizontal). Boshlang‗ich atamalarning asosiylari. Ko‗krak umurtqalari, Bo‗yin umurqalari. Bel umurtqalari.YAngi texnologiya :Aqliy hujum ODAM TANASINING SHAKLLARI, O‗LCHOVLARI, YOSHGA VA JINSGA OID XUSUSIYATLARI Odam gavdasi bir qancha bo‗laklardan iborat. Odam kallasi (caput) bo‗yin (collum) vositasida tanasiga (truncus) qo‗shilib turadi. Odam tanasi Ko‗krak qafasi (thorax), qorin (abdomen) qismlaridan, ikki qo‗l (membra superiores) va ikki oyoqdan (membra inferiores) iborat. Bulardan qo‗llar gavdaning Yuqorisida joylashgan bo‗lsa, oyoqlar tanaga pastdan birlashadi. Ko‗krak qafasi ichidagi organlarning turgan joylarini sirtdan turib aniqlash uchun bir qancha bo‗ylama, tikka chiziqlardan foydalaniladi. 1) oldingi o‗rta chiziq (linea mediana anterior) – to‗sh suyagining qoq o‗rtasidan o‗tadi; 2) to‗sh chizig‗i (linea sternalis) – to‗sh suyagining ikki cheti bo‗ylab o‗tadi; 3) Ko‗krak bezi orqali o‗tgan chiziq (linea medioclavicularis, s. mamillaris) – sut bezning so‗rg‗ichi ustidan o‗tadi; 4) to‗shning Yonbosh chizig‗i (linea parasternalis) – Ko‗krak bezi va to‗sh chiziqlari o‗rtasidan o‗tadi; 5) oldingi qo‗ltiq chizig‗i (linea axillaris anterior ) – qo‗ltiqning oldingi qirrasidan boshlanadi; 6) qo‗ltiq o‗rta chizig‗i (linea axillaris media) – qo‗ltiqning o‗rta qismidan boshlanadi; 7) qo‗ltiq orqa chizig‗i (linea axillaris posterior) – qo‗ltiqning orqa qismidan o‗tadi; 8) kurak chizig‗i (linea scapularis) – kurakning pastki burchagidan pastga o‗tadi. Odamning qorin sohasi ham ikkita gorizontal chiziq vositasida ustma-ust joylashgan uchta bo‗lakka (qavatga) ajraladi, chiziqlarning biri ikkala tomondagi o‗ninchi qovurg‗alarning uchlarini birlashtiradi, ikkinchisi esa Yonbosh suyaklarning oldingi tomondagi ustki qirralari o‗siqlarini bir-biriga qo‗shadi. Bu chiziqlar o‗rtasidagi bo‗laklarning eng Yuqoridagi qorin usti (epigastrium) qorin o‗‘rta (mesogastruium) bo‗lagi va qorin pastki bo‗lagi (hypogastrium) deb ataladi. Qorinning uchchala bo‗lagi o‗z navbatida ikkita vertikal chiziq vositasida yana uchtadan sohaga ajraladi. Ustki qavatning o‗rta – region epigastrica (markaziy bo‗lakchasi to‗sh osti) va ikki tomondagi bo‗laklari esa o‗ng va chap qovurg‗a osti sohalari ( regiones hypochondriacae – dextra et sinistra) deb ataladi. O‗rta qavatdagi bo‗laklar kindik sohasi ( regio umblicalis), chap va o‗ng qorin sohalari (regiones lateralis dextra et sinistra ) deb ataladi. Nihoyat, uchinchi pastki bo‗lak esa o‗rta – qov suyagi (regio pubica ) va ikkita Chov (chap va o‗ng) sohalariga ( regiones inguinales dextra et 189 sinistra) bo‗linadi. Odamning qo`li yelka, bilak, tirsak va panjalarga bo‗linsa, oyoq- son, tizza, boldir va oyoq panjalaridan tuzilgan. Odam gavdasining shakllari jinsga, Yoshga, irqqa, naslga, tashqi muhitga qarab aniqlanadi va organizm konstitutsiyasi turlarini bildiradi. Lekin buning uchun organizm morfologiyasi va fiziologiyasi to‗g‗risidagi dalillardan tashqari, gavdaning va uning alohida bo‗laklarining hajmlarini ham e‘tiborga olish lozim. Bunda gavdaning tikka turgan holatdagi uzunligi (bo‗yi) asosiy o‗rin tutadi. Deniker ma‘lumotiga ko‗ra, erkak kishining o‗ziga xos normal bo‗yi 135 dan 190 gacha, ba‘zan bundan uzun odamlar ham uchraydi, ularning bo‗yi hatto 2,7 m gacha yetadi. Ammo yer sharining hamma qit‘alaridagi o‗rta bo‗yli odamlarning bo‗yi o`rta hisobda 146-175 sm bo‗ladi. 20 20 Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill Livingstone, 2014 190 Odam gavdasining alohida bo‗laklari uzunligi haqida to‗xtalganda, ularning bir-biriga munosabatlarini e‘tiborga olish zarur. Biroq ko‗p vaqtlardan buYon rassomlar, antropologlar odam gavdasidagi alohida bo‗laklarning o‗zaro munosabatini aniqlashda alohida mezonlardan foydalanib keladilar. Organizm alohida bo‗laklarining katta-kichikligi odamda gavdaning umumiy uzunligiga nisbatan foiz hisobi bilan belgilanadi. Gavda qismlarining ba‘zi bir muhim o‗lchamlari 29 Yoshagi 170 sm uzunlikdagi sog‗om erkakni o‗lchab quyidagi jadvalda berilgan. Bu jadvalda keltirilgan ma‘lumotlar faqat bitta odamga taalluqli bo‗lsa ham, katta odam gavdasi alohida qismlarning o‗zaro munosabatlarini yetarlicha ravshan ko‗rsata oladi. 1-jadval. Odam gavdasining o‗lchamlari 29 Yoshli erkak gavdasining qismlari Sm hisobida Foiz hisobida Bo‗yi Boshining uzunligi Tanasining uzunligi Gavda Yuqori qismi uzunligi Oyoq uzunligi Qo‗lning uzunligi Yelkalar o‗rtasidagi masofa Yonbosh suyaklari qirralari o‗rtasidagi masofa Son suyaklari katta ko‗stlari o‗rtasidagi masofa Gavdaning pastki qismi uzunligi 170.5 23.2 52.3 85.3 88.3 76.9 42.3 29 32.9 85,2 100 13.35 30,6 50 51,75 45,02 24,7 16,95 19,29 50 Yuqorida keltirilgan odam gavdasining o‗lchamlari bilan bir qatorda uning og‗irligi ham katta ahamiyatga ega bo‗lib, o‗rta yashar erkaklarda u 65 kg ga teng. Jinsiy alomatlari. Odamni erkak va ayollarga ajratadigan belgilari ikki xil bo‗ladi, birinchidan, bu vazifani, asosan, jinsiy organlar va jinsiy bezlar o‗tasa, qolgan belgilari ikkilamchi jinsiy belgilar hisoblanadi. Jumladan, ayollarning bo‗yi erkaklar bo‗yi uzunligidan kamroq (Deniker), ularning og‗irligi o‗rtacha 55 kg. Ayollar tanasi erkaklar tanasiga qaraganda uzunroq, qo‗l va oyoqlari esa kaltaroq, yelkalari uzunligi qisqaroq, gavdaning pastki qismi (Chanoq bo‗lagi) kengroq, ya‘ni kattaroq bo‗ladi. Ko‗krak qafasi yelkalarga nisbatan kalta va torroq, qorinlari kattaroq bo‗ladi, erkak mushaklarining jami o‗girligi tananing 40 % iga teng keladi, ayollarda faqat 32% ini tashkil qiladi. Shuning uchun ham ayolning kuchi erkakga qaraganda kamroq bo‗ladi. Bundan tashqari, ayollarning yog‗ to‗qimalari yaxshi rivojlangan, terisi kam tukli, Ko‗krak bezlari juda yaxshi rivojlangan bo‗ladi. Erkaklar terisi esa sertuk (ayniqsa Yuzida), dag‗alroq bo‗lib, Ko‗krak bezlari qoldiq sifatida uchraydi. Yosh xususiyatlari. Yangi tu‘gilgan chaqaloq gavdasining shakli va uning hajmi o‗rta yashar odamning gavdasidan keskin farq qiladi. Chaqaloq bo‗yi uzunligi 50 sm, og‗irligi 3250 – 3500 g bo‗lib, kallasi bo‗yining ¼ bo‗lagiga (kattalarda esa 1/7 – 1/8 191 bo‗lagiga ) teng bo‗ladi. Chaqaloqning oyoqlari juda kalta, uzunligi deyarli qo‗llari uzunligiga teng. Qorni ko‗kragiga qaraganda ko‗tarilgan, chanog‗i tor bo‗ladi. Bolaning tug`ilgandan keyingi o‗sishini 4 davrga ajratib o‗rganiladi: Chaqaloqning tishlari chiqmagan, Ko‗krak emish davri – 1 Yoshgacha. Sut tishlari chiqqan davri (2-7 Yoshgacha), betaraf davr – bu vaqtda o‗g‗il bolalar bilan qizlarning ikkilamchi tashqi belgilari unchalik rivojlanmagan bo‗ladi. Biseksual bolalik davri – 8 – 15 Yoshgacha bo‗lib, o‗g‗il bolalar bilan qiz bolalar gavdasi tashqi ko‗rinishidagi ikkilamchi belgilar rivojlanib, bir-biridan juda yaxshi farq qiladi. Balog‗atga yetish davri (15 – 20 Yosh), bu davrda o‗g‗il bolalar o‗spirin bo‗lib, qizlar balog‗atga yetadi. Shunday qilib, Yuqoridagi ko‗rsatilganidek, bolalar tug‗ilganidan keyin organizmdagi o‗sish jaraYoni faqat embrion rivojlanish davridagi mavjud qismlarining kattalashuvi hisobiga bo‗ladi. Umuman o‗sish jaraYoni embrionda va tug‗ilgan bolalarda bir tekisda kechmaydi. Jumladan, embrional davrda gavdaning Yuqori qismi va kallasi yaxshi takomil etgan bo‗ladi. Chunki gavdasining bu bo‗laklari yo‗ldoshdan keladigan toza qon bilan ko‗proq ta‘minlanadi (embrionning qon aylanish sistemasiga qarang). Bola tug‗ilgandan keyin ko‗proq oyoqlari rivojlanadi. Bolalar gavdasining bo‗yiga qarab ko‗proq o‗sishi 5 – 7 va 13 – 16 Yoshga, qiz bolalarda 11 – 14 Yoshga to‗g‗ri keladi; organizmning umumiy o‗sishi esa 23 – 25 Yoshgacha davom etadi. Odam gavdasining nisbati ham asta-sekin o‗zgara boradi. Yosh bolalarda gavdaning ustki va pastki ikkita bo‗laklarga ajratib turadigan chiziqlari kindikdan o‗tadigan bo‗lsa, organizm o‗sgan sari pastki tomonga siljib boradi, katta odamlarda qovuqning ustki qirrasiga to‗g‗ri keladi. QOMATNING TUZILISHI (KONSTITUTSIYASI) Agar har bir shaxs organizmining tuzilishi sinchiklab o‗rganilsa, uning anatomiyasida o`ziga xos alohida xususiyatlari borligini ko`ramiz. Binobarin, har bir shaxsning morfologiyasi bilan fiziologiyasida ham ozmi-ko‗pmi farq borligi aniqlanadi. Ushbu xususiyatlar shifokorlarning kundalik ishlarida, turli qomatga ega bo`lgan odamlar kasalligini aniqlash jaraYonida muhim rol o‗ynaydi. Bu esa odam qomatini o‗rganish zaruratini tug‗diradi. Qomat tabiat va jamiyat ta‘sirida odamda o`ziga xos morfologik va fiziologik xususiyatlarga ega bo‗lgan individual belgilar yig‗indisidan vujudga keladi va organizmdagi barcha o‗zgarishlarga (betoblikka ham) bog‗liq. Odam qomati o‗z ajdodidan orttirgan asosiy xususiyatlar yig‗indisidan taraqqiy etadi. Qomatning rivojlanishida tashqi muhitning ta‘siri ayniqsa muhim. Odam bo‗yining har turli bo‗lishi uning nasliga, ijtimoiy sharoitiga, atrof-muhitga va iqtisodiy ahvoliga bog‗liqdir. Odam qomatining morfologik tuzilishiga qarab V.N. Shevkunenko ularni 3 turga ajratgan: 1.Gipersteniklar yoki braximorflar (keng yelkali past bo`ylilar) – bunday odamlarning yelkalari keng, gavdalari vazmin, baquvvat va tiqmachoq semiz bo`ladi. Qo‗l va oyoqlari tanasiga nisbatan kalta; kalla, ko`krak va qorni deyarli keng 192 hajmlidir. Ularning qorni ham ko‗kragiga nisbatan kattadir. Tananing ko‗ndalang o‗lchami bo`yiga nisbatan uzunroq bo‗ladi. 21 2.Asteniklar yoki dolixomorflar (uzun bo‗yli, tor Ko‗kraklilar) – bo‗ylari uzun, organizmi zaif taraqiy etgan, vazni yengil, qo‗l va oyoqlari tanalariga qaraganda uzunroq kishilar toifasidir. Ularning Ko‗kraklari qorin qismidan katta va bo‗yinlari uzun bo‗ladi. 3.Normosteniklar yoki mezomorflar (o‗rta bo‗ylilar) – Yuqorida baYon etilgan giperstenik va asteniklar o‗rtasidagi odamlar, o`rta bo`ylilar hisoblanadi. Odam gavdasining tashqi tuzilishi ichki a‘zolar, qon tomirlar shakliga hamda tuzilishiga ham ta‘sir qiladi. Jumladan, giperstenik odamning diafragmasi Yuqori joylashgan bo`lsa, Yuragi, me‘dasi katta hajmli va ko‗ndalang o‗rnashgan; aortasi keng, o‗pkasi qisqa va ingichka, ichagi ko‗proq gorizontal yo‗nalishda taxlanib yotadi. Jigar, me‘da osti bezi, buyraklari va qora talog`i (taloq) ning hajmi kattaroq bo‗ladi. Asteniklarda esa deyarli hamma a‘zolari kichik bo‗lib, pastroq joylashadi. Lekin bu turdagi odamning ko`kragiga nisbatan o‗pkasining uzun bo‗lishi uni boshqa barcha a‘zolardan ajratib turadi. ANATOMIYA ATAMALARI Odam organizmining barcha qismlarini, a‘zolarining tuzilishini, shaklini o‗rganishda lotin yoki Yunon so‗zlari keng qo‗llaniladi. Anatomiya atamalari birinchi marta 1894-yilda Shveytsariyaning Bazel shahrida bo‗lgan anatomlar syezdida qabul qilingan. Ushbu Bazel atamalari anatomiya nomenklaturasi (BNA) vositasida barcha a‘zolar tuzilishi o‗rganilgan. Lekin BNA orasida a‘zolar tuzilishiga mos kelmaydigan atamalar ham bo‗lgan. Shuning uchun 1955 yilda Parijda chaqirilgan Xalqaro anatomlar syezdila yangi – Parij anatomiya atamalari (PNA) qabul qilindi. Hozirgi kunda Xalqaro Anatomlarning Federativ Asotsiatsiyasi (IFAA) tomonidan taqdim etilgan anatomik terminologiyaga mos holda 2007-yil O‗zbekiston Respublikasi Morfologlar assotsiatsiyaning ―Lotincha-ruscha-o‗zbekcha anatomik terminlar lug‗ati‖ asosida qayta ishlab chiqildi. A‘zolarning organizmdagi joylashib turgan o‗rni yoki ularning alohida qismlarini a‘zolarga nisbatan o‗rganishda ko`pincha anatomiyada mavjud bo‗lgan uchta: sagittal, frontal va gorizontal sathdan (odamning tikka turgan holatida) foydalaniladi (11). 1. Sagittal sath – odam tanasining oldindan orqa tomonga qaratib boshidan oxirigacha vertikal (tikka) kesilishi natijasida hosil bo‗ladi. Agar sagittal sathi muzlatilgan murdaning qoq o‗rta qismidan uni teng ikkita – o`ng va chap nimtalarga ajratilsa, o‗rta (mediana) sath hosil bo‗ladi. 2. Frontal (frontis – peshona) sath sagittal sathga nisbatan to`g`ri burchak hosil qilib yoki aniqrog‗i odam peshonasiga parallel holatda o‗tkazilgan Yuzadan vujudga keladi. 3. Gorizontal sath – sagittal va frontal sathlarga to`g‗ri burchak hosil qilib o‗tkazilgan Yuzadan hosil bo‗ladi. Odam organizmini va uning alohida qismlarini o‗rganishda, a‘zolarni tekshirishda ana shu Yuqorida ko‗rsatilgan uchta sathdan keng foydalaniladi. Yuqorida baYon etilgan sathlarga nisbatan joylashgan a‘zolarni 21 Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill Livingstone, 2014 193 aniqlashda alohida atamalar qo`llaniladi. Masalan, o‗rtalik – medialis yoki medius – o‗rta deb ataladigan bo‗lsa, Yonboshi – lateralis, oldingisi – anterior, qoringa yaqinroq joylashgan bo‗lsa – ventral (venter – qorin) so‗zlari bilan ataladi. Bundan tashqari, orqa tomonni – posterior yoki dorsal (dorsum – orqa), tananing Yuqorisiga yaqinroq bo‗lsa Yuqori superior yoki kranial (cranium – kalla), aksincha, pastki tomonida bo‗lsa – inferior (quyi) yoki kaudal (cauda – dum), tana so‗zi esa korpus (corpus) nomi bilan ataladi. Qo`l va oyoqlarga nisbatan quyidagi atamalarni qo‗llash mumkin. Jumladan, qo‗l hamda oyoqlarning Yuqori qismi yoki tanaga yaqin joylashgan bo‗lagi – qo‗lning boshlanish joyi proksimal (proximalis) deyilsa, tanadan uzoqroq bo‗lagi distal (distalis) deb ataladi. Masalan, oyoqning tizza qismi panjalariga nisbatan proksimal bo‗lsa, panjalarning o‗zi tizzaga nisbatan distal joylashgan. Agar a‘zolarning bir-biriga o‗xshash qismlari mavjud bo‗lsa, u holda bir-biridan kattaroq (major) yoki kichikroq (minor), katta (magnus) yoki kichik (parvus) atamalari qo‗llaniladi. 11. A. Sagittal sath B. Frontal sath. C. Gorizontal sath. Odam organizmidagi ba‘zi bo‗shliqlarni yoki alohida a‘zolarning joylashish o‗rnini aniqroq ko‗rsatish maqsadida sirtqi (externus), ichki (internus) yoki Yuza (superficialis), chuqurroq (profundus) atamalari ishlatiladi va hokazo. Odam organizmini o‗rganishda qo‗llaniladigan boshqa atamalar to‗g‗risida a‘zolarning, jumladan, suyak va boylamlar yoritilgan qismlarda ularning ma‘no va iboralari xususida batafsil to`xtalib o`tamiz. UMURTQALAR Odam umurtqa pog‗onasining Ko‗krak qismi (Ko‗krak umurtqalari – vertebrae thoracicae) 12 dona. Tuzilishiga qarab boshqa umurtqalarga nisbatan namuna qilib olinsa bo‘ladi. 1. Ko‗krak umurtqalarining (14) tanasi – corpus vertebrae (tepadan pastga qarab) hajmi jihatidan kattalasha boradi. Ko‗krak umurtqalarining ikki Yonboshiga va ko‘ndalang (processus transversus) o‘simtalariga 12 juft qovurg‗aning Bo‗g‗im hosil qilib qo‘shilib turishi ularni boshqa umurtqalardan ajratib turadi. Aksariyat qovurg‗alarning boshchalari Yonma-Yon joylashgan ikkita umurtqa tanalarining Yonbosh oralig‗iga o‘rnashgan bo‘ladi. Shuning uchun aksariyat umurtqalarning ikkala tomonida (tepa va pastida) yarimtadan chuqurchasi (foveae costales sureriores 194 et inferiores) bo‘ladi. Bundan birinchi umurtqa mustasno bo‘lib, tanasining Yuqori qirrasida birinchi qovurg‗a uchun bitta butun qovurg‗a chuqurchasi (foveae costalis superior), tanasining pastida ikkinchi qovurg‗a uchun yarimta qovurg‗a chuqurchasi (foveae costalis inferior) bo‘ladi. O‘ninchi umurtqada esa (X qovurg‗a uchun) bitta yarim chuqurcha va XI–XII umurtqalarda har birining ikki Yonboshida (tegishli qovurg‗alar uchun) bittadan to‘la chuqurcha joylashgan. 14. Ko‘krak umurtqasi (vertebra thoracica). Yonboshdan ko‘rinishi. 1 – corpus vertebrae; 2 – fovea costalis superior; 3 – incisura vertebralis superior; 4 – processus articularis superior; 5 – fovea costalis transversalis; 6 – processus transversus; 7 – processus spinosus; 8 – processus articularis inferior; 9 – incisura vertebralis inferior; 10 – fovea costalis inferior. Umurtqa tanasi bilan uning ravog‗i o‘rtasida umurtqa teshigi (foramen vertebrale) bor. Yuqori va pastdagi bir juftdan frontal holatda joylashgan Bo‗g‗im o‘simtalari (processus atriculares superiores) bilan umurtqalar o‘zaro birlashib turadi. Umurtqa tanasining ikki Yonboshidagi ko‘ndalang o‘siqlarining old tomonida Bo‗g‗im Yuzachalari (fovea costalis processus transversus) joylashadi. Umurtqa ravog‗ining o‘rta qismida o‘tkir qirrali o‘siq (processus spinosus) joylashgan. Yüklə 5,52 Mb. Dostları ilə paylaş:
|