Bozor iqtisodi sharoitida rejalashtirish va bashorat qilishning ahamiyati

ILM-FAN VA INNOVATSIYA 
ILMIY-AMALIY KONFERENSIYASI
 
in-academy.uz/index.php/si 
83 
Ko`rsatkichlar 
Norma va 
normativlar shakli 
(modеli) 
Rеjalashtirish 
Nazorat 
Norma va 
normativlar 
Xo`jalik 
boshqaruvi 
mеxanizmi 
Aslida esa bunday emas, albatta. Norma va normativlar doimo rejalashtirish va xo’jalik 
boshqaruvining muhim elementi bo’lib kelgan. Har bir biznesmen va tadbirkor, aytaylik, 
do’kon, restoran, mehmonxona yoki mebel ishlab chiqaruvchi tsex qurmoqchi bo’lsa, albatta 
qurilish xarajatlari va talab qilinuvchi resurslarni hisob-kitob qiladi. Ya’ni u rejalashtirish 
bilan, to’g’rirog’i xarajatlar va resurslar talabini ularning har bir turi bo’yicha normalashtirish 
bilan shug’ullanadi. Biznesmen ham, davlat korxonasi direktori ham xarajatlar minimal 
bo’lgan holda ko’proq foyda va daromad olishga intilishi tabiiy. 
Xo’jalik amaliyotida normalashtirish bu mahsulot ishlab chiqarish va sotish jarayonlarining 
normal kechishi uchun zarur bo’lgan ishlab chiqarish va boshqa resurslar zahiralari va 
sarflanishining eng yuqori va eng quyi normalarini ishlab chiqish va belgilash usulidir. 
Normalashtirish elementlari sifatida norma va normativlarni ko’rsatib o’tish mumkin. 
Norma bu – belgilangan sifatli (masalan, standartli bir buxanka non chiqarish uchun 
sarflanuvchi un normasi, belgilangan hajmli metall konstruktsiyasini kavsharlash uchun 
sarflanuvchi elektrodlar soni va hokazolar) mahsulot (ish, xizmat) birligini tayorlash uchun 
xom-ashyo, material, yoqilg’i, energiya va hokazolarning mutlaq (absolyut) sarflash mumkin 
bo’lgan maksimal kattaligidir. 
Shu tariqa natural, qiymat va mehnat o’lchamlari bilan belgilangan norma yordamida 
mahsulot, bizning holatda palto ishlab chiqarish bilan bog’liq barcha xarajatlar tartibga solib 
boriladi. Agar mahsulot birligiga to’g’ri keluvchi xarajatlarni jami chiqarilgan mahsulotlar 
soniga ko’paytirsak, korxonaning mazkur turdagi mahsulot ishlab chiqarish bilan bog’liq 
umumiy xarajatlarini aniqlashimiz mumkin bo’ladi. 
Normativ bu nisbiy ko’rsatkich bo’lib, mutlaq (absolyut) kattalikni emas, balki ishlab 
chiqarish resurslaridan foydalanishning belgilangan o’lchamini, mahsulot tavsifnomasi yoki 
tashkiliy-iqtisodiy hatti-harakatlarni aks ettiradi. 
Normativlar odatda foiz yoki koeffitsientlarda belgilanadi va aks ettiriladi (masalan, asbob-
uskunalarni yuklash koeffitsienti, avtomobil shinasi bosib o’tgan yo’l koeffitsienti, sutning 
yog’lilik foizi va hokazo). Normativlar shuningdek, zarur xom-ashyo va materiallar, aylanma 
mablag’lar hajmi, talab qilinuvchi xodimlar sonini aniqlashda ham qo’llanadi. 
Xo’jalik boshqaruvi mexanizmida normativlarning o’rni va roli quyidagicha aks ettirilishi 
mumkin (2-rasm):