1.2. X o‘jalik hisobi to‘g‘risida tushuncha va uning turlari Korxonalami
boshqarish,
uning
oldiga
qo‘yilgan
reja
ko‘rsatkichlariga doir vazifalami bajarish maqsadida x o‘jalik faoliyati
ustidan kundalik kuzatib borishni talab qiiadi. Bunday kuzatish va
boshqarish xo‘jalik hisobi yordamida amalga oshiriladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida mulkchilik shakllari turli xil bo ‘lgan
subyektlaming tashkil topish jarayonida ulami boshqarish, faoliyatini
nazorat va tahlil qilish; m a’muriyat tomonidan tezkor qarorlaming qabul
qilinishiga asos bo ‘ladigan zarur m a’lumotlami asosan buxgalteriya
hisobi taqdim etadi.
Iqtisodiy faoliyatini boshqarish iqtisodiyot hisobi orqali olingan
m a’lumotlar asosida olib boriladi va tegishli qaror hamda qonun-
qoidalar qabul qilinib, shular asosida butun iqtisodiyot faoliyati
boshqariladi.
Iqtisodiy jarayonlam i kuzatish, tashkil qilish tegishli manbalami
o ‘zgarishiga olib kelish bilan birga ularga bo‘lgan talabni o ‘rganish
imkonini beradi. Bu imkoniyatni faqat hisob yuritish yo‘li bilan amalga
oshirish mumkin.
Hisobni takomillashib borishiga birinchidan, ishlab chiqarishni
o ‘sib borishi o ‘z ta’sirini o ‘tkazib borsa, ikkinchidan, boshqaruv
tizimidagi o ‘zgarishlar ham hisobni rivojlanib borishiga asos yaratadi.
X o‘jalik hisobining turlarini quyidagi rasmda ko‘rishimiz mumkin:
1.1-rasm.
Xo‘jaIik hisobining turlari Xo‘jalik hisobi turlarini qaysi biridan foydalanish birinchi
navbatda amalga oshirilayotgan iqtisodiy jarayonni o ‘rganish va
9
kuzatish muddatlariga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan m a’lumotlami ya’ni,
o ‘tkazilgan kuzatish natijalarini umumlashtirish tartibiga ham bog‘liqdir.
Operativ (tezkor) hisob. Korxonalarda ishlab chiqarishni tezkor
boshqarish maqsadlarida yuritiladi. Operativ (tezkor) hisob muomala
sodir bo ‘layotgan joyning o ‘zida va biror-bir xo ‘jalik operatsiyasini
sodir etish paytida yuritiladi. Bu hisobning korxona va uning tarkibiy
bo‘linmalariga joriy rahbarlik qilish maqsadida m a’lumotlami tezkor
ravishda olish va ulardan foydalanish uning farq qiladigan belgisi
hisoblanadi. Hisobning bu turini tashkil qilish, yuritish uchun maxsus
yo'riqnom a talab qilinmaydi.
Tezkor hisobning o ‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri m a’lumotni
tezda y ig ‘ilishi va yetkazilishidir. Nazoratning tezkorligini ta’minlash
uchun xo ‘jalik operatsiyalarining borishi haqidagi axborotni tezroq olish
kerak boMadi. Shuning uchun tezkor hisobning m a’lumotlari iloji
boricha osonroq yo‘l bilan qayd qilinishi mumkin. Ulami bevosita
kuzatish y o ‘li bilan telefon, faks, telegraf, og‘zaki yoki hujjatlar orqali
yetkaziladi.
Tezkor hisobning m a’lumotlaridan mutloq aniqlik talab etilmaydi,
chunki ulam ing asosiy vazifasi - kuzatilayotgan obyektlarda sodir
bo‘layotgan o ‘zgarishlami tezlik bilan xabar qilishdir. Shuning uchun
amaliyotda tezkor hisobdan faqat taxminiy axborotni olish bilan
kifoyalanadilar. Tezkor axborot yordamida - menejerlar ishlab chiqarish,
foyda bo‘yicha topshiriqni bajarilishining borishi, korxonani ta’minlash
va mahsulot realizatsiyasi bo‘yicha topshiriqlaming bajarilishi, tovar
moddiy qiymatliklar zaxirasining darajasi hamda boshqa korxonalar,
tashkilotlar, muassasalar bilan hisob-kitoblaming holati hamda borishi
haqidagi m a’lumotlami olishda foydalanishadi.
Tezkor hisobning ba’zi m a’lumotlaridan faqat korxonaning
tarkibiy qismidagina foydalanilmay, ulami boshqaruvchi organlarda
ham foydalaniladi. Bunday m a’lumotlar umumlashtirilib, ichki tezkor
hisobot tarkibiga kiritilishi mumkin. Tezkor hisobotning ko‘rsatkichlari
ayrim tarmoqlar va butun iqtisodiyot miqyosida tegishli jarayonlami
10
borishi ustidan kuzatish hamda axborotni umumlashtirish uchun xizmat
qiladi.
Tezkor hisobning m a’lumotlari ulardan keyinchalik foydalanishda
buxgalteriya yoki statistika hisobida qayta ishlanadi.