Fяxrяddиn mustafayev

(cədvəl 16)
. 

---

178 
Cədvəl 16. 
Müxtəlif növ heyvanların kariotipinin müqayisəli xarakteristikası 
 (T.M.Turabov, 1997) 
Heyvan növləri 
Xromo-
somla-
rın sayı 
O cümlədən 
Akrosen- 
trik 
Metasen-
trik 
Submetas
entrik 
Akrosen-
trik 
Meta- 
sen-trik 
Submeta-
sentrik 
İri 
buynuzlu 
qaramal 
60 
55 
0 
0 
0 
0 
X,U 
Zebu 
60 
58 
0 
0 
U 
0 
X 
Asiya camışı 
50 
38 
- 
10 
X,U 
0 
0 
Afrika camışı 
48 
42 
- 
8 
X,U 
0 
0 
Qaytaq 
60 
58 
0 
0 
0 
0 
X,U 
Zubr və bizon 
60 
58 
0 
0 
U 
0 
X 
At 
64 
36 
6 
20 
U 
0 
X 
Perejeval atı 
66 
40 
10 
14 
U 
0 
X 
 
 
5.1.4.
Ontogenezin genetik əsasları 
 
 
Buludlar havada dağılır lay– lay, 
Yenə öz yerində yuvarlanır Ay, 
Fəqət, nə Cəlal var, nə də ki, Humay, 
Nə ömrə acıyır, nə yaşa dünya. 
 
(Səməd Vurğun) 
 
Ontogenez 
– orqanizmin fərdi inkişaf prosesindən ibarət olub, yumurta 
hüceyrəsinin mayalanmasından təbii ölümə qədər olan dövrləri əhatə edir. Fərdi 
inkişafın öyrənilməsi prosesi genetika elminin ən mürəkkəb, lakin olduqca 
maraqlı bir sahəsidir. Bu termin biologiya elminə ilk dəfə E.Hekkel tərəfindən 
(1866) daxil edilmişdir. Nəsillər arasında mövcud olan maddi və funksional 
uyğunluq, bir qayda olaraq, irsiyyətlə müəyyənləşdirilir. İrsi informasiyaların 
hamısı DNT molekulunda kodlaşır. Ontogenezin ayrı-ayrı fərdlərin genotipində 
proqramlaşmasına baxmayaraq,bu proqramm yalnız konkret mühit şəraitində baş 
verir. Lakin fərdlərin hər bir üzvünün və üzvlər sisteminin forma, quruluş və 
funksiyasının tədricən təşəkkül formasını morfogenez təmin edir. Mayalanmış 
yumurta hüceyrəsində valideyn fərdlərinin hər ikisinin (ata və ana) genləri 
birləşərək, həmin hüceyrədən çox saylı bölünmə prosesi nəticəsində olduqca 
mürəkkəb quruluşa malik olan çoxhüceyrəli orqanizm inkişaf edərək formalaşır. 
Lakin mayalanmış vahid bir hüceyrədən özünün quruluşuna, funksiyasına və 
kimyəvi tərkibinə və xassələrinə görə bir-birindən kəskin surətdə fərqlənən 

---

179 
çoxlu sayda hüceyrə tiplərinin əmələ gəlməsi həmişə biologiya elminin əsas 
problemlərindən biri olub. Orqanizmin əlamət və xassələrinin ontogenez prosesi 
zamanı formalaşması da həmin problemlərdən biri hesab edilir. Ontogenezin 
genetik nəzarətinin öyrənilməsi mexanizmi heyvan və bitkilərin seleksiyası 
işində, eləcə də insan və heyvanların genetik xəstəliklərinin müalicə və 
profilaktikasında həm nəzəri, həm də praktiki cəhətdən çox mühüm əhəmiyyətə 
malikdir. 
Klassik genetikada uzun müddət elə güman edilirdi ki, gen xromosomda hər 
hansı bir yad maddə-birləşmə formasında olmaqla öz-özünə reproduksiya 
olunmaq xassəsinə malikdir, həm də funksiyaların, rekombinasiyaların və 
mutasiyanın bölünməz vahididir. Genlərin bölünməz vahid olması məsələsi ilk 
dəfə olaraq ətraflı surətdə rus alimi A.A.Serebrovski və onun əməkdaşları 
(N.P.Dubinin, B.N.Sidorov, İ.İ.Aqol) tərəfindən öyrənilmiş (1929-1930) və 
mutasiya zamanı drozofil milçəklərində pilləkənvari allelizmin mövcudluğu 
aşkar edilmişdir. Onlar klassik genetikada uzun müddət ərzində hökmran təlim 
sayılan genin xromosomun bölünməz hissəsi olmasını birmənalı olaraq təkzib 
etmiş və göstərmişlər ki, genin özü olduqca mürəkkəb bir quruluşa malikdir. 
Qeyd edilən alimlər sübut etmişlər ki, hər bir gen bölünəndir və ayrı-ayrı 
funksional sahələrdən-mərkəzlərdən təşkil olunub. Həmin gen sahələri həm də 
mutasiya zamanı böyük dəyişikliyə uğrayaraq eyni zamanda bir neçə mərkəzini 
itirir. Beləliklə, bütün mürəkkəb quruluşa malik olan gen