Samarqand davlat chet tillar instituti tarjima nazariyasi va amaliyoti fakulteti tarjima nazariyasi va amaliyoti kafedrasi
Yüklə 382,32 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Temirni qizig`ida bos
” deyilganda aniq va tugal hukm yo’q. Bu matal bo`lib, ko`chma ma’noda, ya’ni ishni o`z vaqtida bajarish zarur ma’nosida kelayapti. U atigi obrazli ifoda sifatida qotib qolgan. Yoki “Tepdim - terakka chiqdim” topishmog’ini ko’rib chiqadigan bo’lsak, unda “uzangi” predmeti jumboqlangan. Topishmoqda hech qanday ibratlilik yoki hukm ifodalangani yo’q. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, topishmoqlar va maqollar o’rtasida shakliy yaqinlikdan boshqa hech qanday yaqinlik yo’q. Ingliz xalq maqollarida ham huddi shunday holatni kuzatish mumkin. Masalan, “There is no place like home” maqolida o’z tug’ulib o’sgan uying oltindan ham afzal, qadrli ekanligi ifodalanadi. Maqolda tugal hukm va aniq xulosa mavjud. Ingliz matallaridan biri “ Build one’s house upon the sand ” ni tahlil qilsak “qum ustiga uy qurmoq” ma’nosini beradi. Agar uni ko’chma ma’noda tahlil qiladigan bo’lsak, “Birovning ko’nglini puch yong’oq bilan to’ldirmoq” ma’nosini 17 anglatadi. Ko’rib turganingizdek, matallar maqollar kabi tugal hukmni ifodalamaydi. Yoki topishmoqlardan “It’s running night and day, but it never runs away” topishmog’ida kecha kunduz tinmay ishlaydigan narsa ya’ni “soat” so’ralyapti. Topishmoqda soatni tinmay ishlashi ifodalangan va hech qanday hukm yoki xulosa ko’rsatilmagan. 2. Maqollarda muayyan hukmni mantiqiy izchillikda, keskin qutbiylikda ifodalash yetakchilik qiladi. Shuning uchun ham maqolda voqelik yo izchil ijobiy, yo keskin salbiy jihatdan baholanadi. Fikr keskin qutbiylikda ifodalanganligi uchun ham har bir maqolda ikki mantiqiy markaz mavjud. Bu markazlar mazmunan bir- birlariga yo o’xshatiladi, yo taqqoslanadi, yoki butunlay zid qo’yiladi [18; 92 b.]. Masalan, “Ko’p gapirma, ko’p ishla” inglizcha “Speak less but do more” maqolida zid qo’yish orqali yaxshi va yomon xislatlar ifodalanyapti. 3. Maqollar o’z va ko’chma ma’nolarda qo’llana olish imkoniga ega bo’lsa, matallar faqat ko’chma ma’noda qo’llanadilar [18; 92 b.]. Turmushda ro‘y bergan voqea-hodisalar natijasida paydo bo‘lgan vaziyatdan kelib chiqqan holda biron shaxs biron maqolni o‘z fikrini tasdiqlash maqsadida keltirishi mumkin. Ammo mazkur maqolning o‘z yoki ko‘chma ma’noda qo‘llanganligini ro‘y berilayotgan voqeani aniq ko‘z oldimizga keltirish orqali ifodalaymiz. Masalan, « Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda » maqolini ko’rib chiqsak. Agar dehqon qaysi bir sabab bilan kuzda yer haydamagan bo‘lsa-yu, bahorda qayta-qayta ekin maydonini haydagani bilan yaxshi hosil olmasa, yuqorida aytilgan maqol o‘z ma’nosida qo‘llangan bo‘ladi. Ammo biron shaxs tomonidan biron tadbirning amalga oshirilishi kechiktirilsa va keyingi harakatlar natija bermasa “ Yer haydasang kuz hayda, kuz haydamasang yuz hayda ” maqoli misol sifatida qo‘llanilishi mumkin. Bu holatda u ko‘chma ma’noni anglatadi. Lekin ko’pincha maqollar mazmuniga ko‘ra ko‘chma ma’noda ko‘proq qo‘llaniladi. “ Shamol bo‘lmasa, daraxtning uchi qimirlamas ”, “ Chumchuqdan qo‘rqqan tariq ekmas”, “Burgaga achchiq qilib ko‘rpani kuydirma ”, “Chumchuq 18 so‘ysa ham, qassob so‘ysin ” kabi hikmatli so‘zlar ko‘pincha ko‘chma ma’nolarda ishlatiladi. Ingliz tilidagi maqollarni o‘rganish, bu janr namunalari mazmunan deyarli o’zbek tilidagi maqollar bilan bir xil ekanligini ko’rsatadi. Ammo bunday yaqinlikni bir xalq ikkinchi xalqdan maqolni o‘zlashtirganligi bilan izohlash to‘g‘ri bo‘lmaydi. Bizningcha, bunday yaqinlikni oddiy turmush tarzining o‘xshashligi, insonlar hayotidagi munosabatlarning yaqinligi va, umuman, hayotning ko‘p holatlarida bir xil vaziyat hosil qilishi bilan izohlagan ma’qulroq bo’ladi. Masalan: O’zbekcha “It hurar karvon o’tar” , inglizcha “The dogs bark, but caravan goes on” yoki “When the cat is away, the mice will play” inglizcha “Mushuk yo’q bo’lsa sichqon bayram qiladi” yoki boshqa ma’nodoshi “Otning o’limi – itning bayrami” misollarini keltirishimiz mumkin. Matallar ham shakl va mazmun jihatdan maqollarga juda o‘xshash janr hisoblanadi. Matallarning matni, hajmi, badiiyligi jihatdan maqollarga yaqinligini juda ko‘p olimlar tomonidan tasdiqlangan. Hatto ko’pchilik adabiyotlarda matal atamasi maqol bilan almashgan holda qo‘llanilishi ham ko‘zga tashlanadi. Odatda matallar so‘zlovchi nutqining ta’sirchanligini oshiradi, shaklan go‘zallashtiradi. Biroq maqol bilan matalni janr jihatdan o‘ziga xos shunday xususiyatlari borki, ularni hamisha bir-biridan farqlagan holda tasavvur qilish mumkin. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, maqollarda hayotda ro‘y bergan bir voqeaga umumlashtirilgan holda hukm chiqariladi. Bu hukm tasdiq yoki inkor ma’nosini bildiradi. Ayni paytda, xalq maqollari mazmunan tugal fikrga ega bo‘ladi va ular har doim alohida qo‘llanilsa ham ma’no anglataveradi. Matallar esa so‘zlovchi nutqi tarkibining biron muhim qismi sifatida ishlatiladi va matallarni alohida qo‘llash mumkin bo‘lmaydi, chunki ular mazmunan tugal fikr anglatmaydi. Ilmiy adabiyotlarda maqol va matal tushunchasini bir-biri bilan chalkashtirish mavjud. Hatto «O`zbekiston Qomusi»da ham, bizningcha, «maqol» maqolasiga matal, «matal» maqolasiga maqol misol sifatida keltirilgan. Aytib o`tish lozimki, olib borilgan ilmiy kuzatishlar maqol va matal o`rtasida farq borligini ko`rsatmoqda. Jumladan, maqol alohida qo`llanganda tugal fikrni 19 bildiradi va hayotda uchrab turadigan o`xshash lavhani izohlaydi. Matal alohida qo`llanganda, mustaqil ma`no ifodalamaydi va notiq fikrining badiiyligini oshirish uchun xizmat qiladi. Bu o`rinda bir misolni eslash maqsadga muvofiqdir. Xalqimiz orasida «Yaxshi so`z bilan ilon inidan, yomon so`z bilan pichoq qinidan chiqar» degan maqol bor. Agar shu maqoldagi fikriy qismlarni ajratgan holda quyidagi shaklga keltirsak, matalga ega bo`lamiz: « Ahmad ilon inidan chiqadigan qilib gapirdi » bu gapda « ilon inidan chiqadigan » so`z birikmasi alohida qo`llanganda mustaqil ma`no anglatmaydi. Ma`lum bo`ladiki maqol va matal, aslini olganda, xalq hayotida tutgan o`rni, maishiy vaziyatlarini ifodalash darajasi bilan bir-biriga yaqin turar ekan. Faqat tarixiy jarayon natijasida ularning biri maqol bo`lib shakllangan, ikkinchisi matal sifatida yashay boshlagan [34; 35 b.]. Shunday qilib, maqol va matal aslini olganda xalq hayotida tutgan o‘rni, maishiy vaziyatlarni ifodalash darajasi bilan bir-biriga yaqin turar va ularning biri tarixan maqol bo‘lib shakllanishga ulgurgan, ikkinchisi esa matal sifatida yashayvergan. Demak, maqol va matallar bir-biriga shakl va mazmun jihatdan yaqin turadi, ammo maqollar nisbatan mustaqil janr, matalda bu mustaqillik ko‘zga tashlanmaydi. Maqollar og’zaki badiiy ijod va falsafa oralig’ida turgan hodisa bo’lib, ularda aytilgan hukmni hеch kim inkor etolmaydi.Chunki bunday hukm, avvalo, asrlar davomida turmush tajribasida qayta-qayta sinalib tasdiqlangan, so’ngra esa, xuddi shu xususiyati tufayli tarix hikmatiga aylanib tashviqiy mohiyat kasb etgan. Shuning uchun maqollardagi fikrlar tinglovchilar tomonidan e`tirozsiz, hеch bir qarshiliksiz va izohsiz qabul qilinishi odatiy holga aylanga. Maqollarda mantiq kuchi baland, fikr ishonarli bo’lgani uchun bahslashishga o’rin qolmaydi. Shu sababli maqollardan nutqning istalgan joyida, istalgan maqsadda foydalanish mumkin. Shunga qaramay, maqollar, matal yoki topishmoq umuman folklorning boshqa janrlariga nisbatan har doim jiddiy tusda aytiladi va tinglanadi. Lеkin bazi hollarda maqollar kinoya, piching, istеhzo, zaharxanda ma’nolarida ham ishlatilishi mumkin. Masalan: “ Long hair and short wit ” - Sochi uzun – aqli kalta ya’ni juda 20 kelishgan biroq ongsiz, nodon odamlarga qarata aytilgan bo’lsa, “ Kings have long hands ” – Podshoning kuragi uzun-hamma narsaga qo’li yetadigan, imkoniyati cheklanmagan va shu orqali ba’zida me’yor chizig’idan o’tkazib yuboradigan kishilarga piching qilib aytiladi. Ko’rib chiqqanimizdek, o’zbek va ingliz xalq maqollari juda ko’p xususiyatlari bilan folklorning boshqa janrlaridan keskin farqlanib tursalar ham, ko’pchilikning ijod mahsuli sifatida, anonim yaratilishi, o’g’zaki holda jonli yashashi, keng variantlashishi va o’ta ommaviyligi bilan xalq og’zaki ijodining barcha janrlari bilan umumiylik kasb etadi. Shu o’rinda ularning bir - biridan farqli jihatlarini o’rganish ham maqollarning boshqa janrlardan alohida xususiyatlarga ega ekanligini ko’rsatadi. Bu esa maqollarning xalq paremik ijodida o’ziga xos va alohida tadqiq qilinishi kerak bo’lgan janr sifatida gavdalantiradi. Yüklə 382,32 Kb. Dostları ilə paylaş:
|