Qo‘qon xonligi.
Buxoro taxtiga o ‘tirgan, Ubaydullaxon hukmronligi
davrida (1702-1712) xonlikdagi ijtimoiy-siyosiy vaziyat keskinlashib,
markaziy hokimiyat yanada zaiflashgan. Bundan foydalangan Chodak
129
xo'jalari 1709-yilda Farg‘onada qo‘zg‘olon ko'tarib, mustaqil davlat
tuzilganligini e'lon qiladi va 1710-yilda o ‘zbeklaming ming qabilasi
boshlig‘i Shohruxbiy hokimiyat tepasiga keladi. Dastlab Qo‘qon,
Namangan, Marg‘ilon, Konibodom, Isfara va ular atrofidagi qishloqlami
o ‘z ichiga olgan davlat hududi Shohruxbiyning vorisi Muhammad
Abdurahimbiy taxtga o ‘tirgandan so‘ng ancha kengayadi. Andijon,
Xo‘jand, Buxoroga tegishli Samarqand va Kattaqo‘rg‘on shahari xonlik
tarkibiga kiritiladi. Qo‘qon qishlog‘i yaqinida yangi shahar qurila
boshlangan. Bu shahar dastlab «Kal'ai Rahimbiy» deb atalgan. Shahar
bitgandan so‘ng davlat poytaxti To‘raqo‘rg‘ondan Qo‘qonga ko'chiriladi
va davlat poytaxt nomi bilan Qo‘qon xonligi deb atala boshlanadi.
Olimbek davrida (1801-1810) Qo'qonning siyosiy mavqei ancha
oshgan. Dastlab u harbiy islohotlar o ‘tkazib, qo‘shmini ancha
kuchaytirgan. Harbiy yurishlar natijasida Angren vohasini, Toshkent,
Chimkent va Turkistonni o ‘ziga bo‘ysundirgan. Dastlab davlat hukmdori
o ‘zlarini “biy” va “bek” unvonlari bilan davlatni boshqarishgan.
1805-yildan bu davlat rasman Qo‘qon xonligi deb e'lon qilindi va
Olimxon “xon” unvoni bilan hokimiyatni boshqargan.
Xonlik tarixida «amir ul-musulimin» unvoni bilan hukmronlik qilgan
Umarxon, uning o ‘g ‘li Madalixon “g ‘ozi” (ya'ni din homiysi, din yo‘lida
kurashuvchi) kabi ko‘plab hukmronlari davlatni boshqargani ma'lum.
Qo‘qon xonligi yer egaligi ishlab chiqarishga asoslangan davlat
bo‘lib, ijtimoiy tabaqalar, ularning jamiyat hayotidagi mavqei qo‘shni
Buxoro xonligidan farq qilmagan. Davlatda xon va uning yaqinlari
markaziy va mahalliy boshqaruvni amalga oshirgan. Vaziri ul-vuzaro, amir
ul-umaro
deb
nomlangan
ijtimoiy
tabaqaning,
harbiy-ma'muriy
amaldorlaming mavqei juda yuqori bo‘lgan. Bu amaldorlar o ‘z xizmatlari
evaziga muayyan maosh olishdan tashqari yer mulklariga ham ega
bo‘lganlar.
Ruhoniylar, ma'lum darajada yerlari bo‘lgan dehqonlar, savdogarlar,
hunarmandlar to‘la huquqlarga ega edi. Past huquqiy holatga ega bo‘lgan
yersiz dehqonlar va qisman qullar ham mavjud edi. Qaram holatiga tushib
qolgan dehqonlar ham ko'pchilikni tashkil etardi. Ayniqsa Toshkentda yer
egalarining yer, bog‘larni ishlab berganlar “qora qozonlar” deb atalgan,
xonlikda yollanib ishlash ham tarqala boshlagan.
Qo‘qon xonligida xonlaming yer mulklarining o ‘ziga xos shakllari
ham mavjud boigan.
Xon va uning oila a'zolariga tegishli yerlar quyidagi shakllarda
bo‘lgan.
130
1. Xos mulki - undan keladigan daromadlar xon saroyi va
soqchilarga sarf qilingan.
2. Taqiq yerlar yoki quruq yerlar. Bunday yerlar ilgari barchaga,
jamoaga tegishli haydalmaydigan dalalar, o ‘tloqlar, qamishzor va
chakalakzorlami xonlar o ‘zlariniki qilib olishlari natijasida vujudga
kelgan.
3. Chek yerlar. Xon va uning oila a'zolari tasarufidagi yerlar.
Bulardan tashqari amlok yerlar ya'ni davlat yerlari hamda “mulki hur
xolis” yerlar (bunday yer egaligi davlatga tegishli yerlami xususiy
kishilarga sotish) vujudga kelgan. Yirik yer egalari, boylar yerlami sotib
olib, undan davlat xazinasiga soliq to‘lamasdan, shu yerda ishlovchi
dehqonlami boshqarish huquqini qo‘lga kiritgan Davlat boshlig‘i bunday
yerlami sotishda yer egasi sifatida qatnashgan, ular vasiqalar orqali
rasmiylashtirilgan.
Xonlikda yer egaligining “tanho” shakli ham keng tarqalgan bo‘lib,
bunday yerlar xonga xizmat qiladigan askarlarga shartli xizmat muddatiga
yer berilgan. Bunday yerlami boshqalarga sotish, berish, meros qoldirish
mumkin bo‘lmagan.
Shuningdek, bu xonlikda ham xususiy va jamoa egaligidagi yerlar,
vaqf yerlari mavjud bo‘lgan.
Qo'qon xonligida davlat boshqaruvi tizimi Movoraunnahrdagi o ‘rta
asrlardagi davlatlar boshqaruv tizimiga juda o ‘xshash bo‘lgan.
Xonlikda mutlaq huquqlarga ega bo‘lgan va qadimgi odatlarga ko‘ra,
saylanib qo‘yiladigan xon cheklanmagan huquqlarga ega bo‘lib, u harbiy-
ma’muriy, diniy amaldorlar yordamida davlatni boshqargan. Dastlabki
hukmdorlar «biy» unvoni bilan hokimiyatni boshqargan, Olimxon
davridan (1805) esa «xon» unvoni bilan yuritila boshlagan.
Xon saroyida muhim ishlami ко‘rib chiqadigan Kengash tuzilgan
bo‘lib, unga “mingboshi” boshchilik qilgan. A'zolari dasturxonchi,
risolachi va у ana ba'zi muhim amaldorlar bo‘lgan. Davlatni boshqarishda
bu Kengashning ham o ‘mi katta edi. Saroy amaldorlari ichida ming boshi
(bosh vazir) va amiri lashkar (harbiy vazir), qushbegi - xon maslahatchi
yoki viloyat hokimi, parvonachi (xon maslahatchisi), shig‘ovul, xudoychi
xonning yordamchisi, tunqator, xon yotog‘i posboni, tundan topshiriqlami
bajamvchi, noib (sarbozlar boshlig'i) otaliq, dodxoh, mextarboshi,
dasturxonchi, to ‘qsoba, devonbegi, mirzaboshi, sarkor va boshqa muhim
amaldorlar hisoblanganlar. Ular o‘z xizmatlari evaziga maosh va tegishli
yer mulklari olishgan.
Mansablardan amirlashkar va mingboshilikka bir kishi tayinlangan.
131
Bulardan tashqari shariat, sud ishlariga oid mansabdor muddaris,
Shayx ul-islom (rais), Oliy sud- qoziul quzot, qozikalon bosh qozi, katta
qozi, qozi askar, maxsus qozi, a'lam (huquqiy-maslahatchilar boshlig‘i),
mufti va boshqa mansabdorlar bo‘lgan. Bu mansablami ishga tayinlash va
faoliyati ustidan nazorat qiluvchi mansabdor shaxs “shig‘ovul” deb
atalgan.
Qo‘qon xonligidagi barcha mansablar uch toifaga oliy, o ‘rta va past
darajalarga ajratilgan.
Qo‘qon xonligining asosiy hududini Farg‘ona vodiysi, Toshkent
viloyati, Xo‘jand, 0 ‘ratepa, Janubiy Qozog‘iston va hozirgi Qirg‘iziston
Respublikalari tashkil qilgan. Xonlik ma'muriy jihatdan bekliklarga
bolinib boshqarilgan. Ularning ko‘pchiligi turli davrlarda xonlik tarkibiga
kirib chiqib turgan. Asosiy bekliklar sifatida Namangan, Marg‘ilon,
Andijon, To‘raqo‘rg‘on, 0 ‘sh, 0 ‘ratepa, Xo‘jand, Toshkent, Turkiston,
Chimkent va boshqalar bo‘lgan.
Bekliklar xon tomonidan tayinlanadigan hokim - qushbegi
tomonidan boshqariladigan, kichik ma'muriy birliklar amin va oqsoqo-
liklarga bo‘lingan.
Xonlik qo‘shinlari o ‘sha davr qonun-qoidalari asosida 10 minglik,
minglik, yuzliklarga bo‘lingan. Harbiy ma’muriy amaldorlar ichida yirik
shaharlar va bekliklar hokimlari - qushbegilar Oliy harbiy amaldorlar
hisoblanib, ularning har biri o ‘z qo‘shiniga ega bo‘lgan.
Qo‘shin asosan otlik askarlar, piyodlar va sarbozlar, to‘pchilardan
iborat bo‘lgan. Xizmatga chaqirilgan sarbozlar qushbegi tomonidan oziq-
ovqat jihatidan to la ta'minlangan, ammo qurol yarog‘ini o ‘zi sotib olgan,
xon esa Qo‘qon (shahri) viloyatining qo‘shinlarini ta'minoti bilan o ‘zi
shug‘ullangan.
Tinchlik
paytlari
sarbozlar
tarqatilgan,
faqatgina
qushbegining soqchilari qolgan. Ular bir vaqtning o‘zida qo‘shin hamda
xizmatkor bo‘lib hisoblangan. Keyingi davrlarga kelib doimiy airniya
shakllana boshlagan, ma'lumotlarga ko‘ra xonlikning xarajatlar jadvalida
botirlar soni 8 000 deb ko‘rsatilgan, ularning har biriga 50 tanga maosh
to'langan.
Xonlikdagi mavjud soliqlar tizimi shariat qonun-qoidalarida
belgilangan tartibda undirilgan. Shu bilan birga aholidan ko‘plab mayda
soliqlar, jarimalar undirib olinardi. Savdogarlar va chorvadorlar zakot
solig‘ini, hunarmandlar turli soliqlar (tamg‘a, joy solig‘i) to‘lardi. Soliqlar
naqd pul yoki mahsulot tarzida undirib olingan. Soliq yig‘uvchi amaldorlar
“tanobchi”, “zakotchi” deb atalganlar. Soliqlar qat'iy belgilangan miqdorda
va vaqtida yig'ilishi shart bo‘lsada, amaldorlarning ixtiyori bilan o ‘zgarib
132
ham turgan. Harbiy yurishlar paytida esa soliqlarning turi va miqdori
oshirilgan.
Soliqlardan tashqari aholi majburiy ravishda turli ishlarga kanallar
qazish, ariqlami tozalash, obodonchilik ishlariga, turli qurilishlarga jalb
qilingan.
Xonlikning asosiy huquq manbai sifatida shariat huquqi amalda
bo‘lgan. Qozoq va qirg‘izlar yashaydigan joylarda esa odat huquqi amalda
bo'lgan. Yer, suv, davlat xizmati bilan b og liq masalalar xonning
farmonlari bilan tartibga solingan.
Akademik X.Sulaymanovaning fikriga ko‘ra, qo‘qon xonligida
jinoyat huquqi alohida xususiyatlari bilan ajralib turgan. Davlatga qarshi
qaratilgan jinoyatlar, diniy, mulkka, shaxsga, oilaga qaratilgan jinoyatlarga
bolingan. Davlatga qarshi qaratilgan jinoyatlar dinga ham qarshi
qaratilgan deb hisoblangan.
Bunday jinoyatlarni xonni o ‘zi ko‘rib hal qilgan. Ko‘pchilik hollarda
ularga nisbatan o ‘lim jazosi belgilangan. 0 ‘lim jazosi sazoyi qilish bilan
birga, osib oldirishi shaklida ijro etilgan.
Sazoyi qilish jazosi ham og‘ir shaklda qollanilgan. Masalan: Oq
masjidda Rusiya soldatlari bilan urush olmay qochgan qo‘qon
qo'shinlarining boshligl Shodmonqul sazoyi qilingan. Manbalarda
keltirilishicha, uning ijrosi quyidagicha boigan... Xo'jand o ‘rtasida jamshi
azimning o ‘rtasida Shodmonqulning boshiga xotinlar roinoli o ‘ratilib,
oldiga charx do‘q qo‘yib, sharmandayu-sharmisor qilibdilar.
Shuningdek,
1813-1814-yillarda Rusiya savdo karvonlarining
tarjimoni sifatida Qo‘qonda bo‘lgan F.Nazarov quyidagilami yozib
qoldirgan: «Hukumat savdogarlami kam olchab, oshiqcha tortmasliklari
ustidan qattiq nazorat qiladi. Mening ko‘z o ‘ngimda kam olchab, kam
tortib bergan bir kimsani yalong‘och holda ko‘chalarda qamchi bilan urib,
olib yurishganlarini ko'rdim».
Jazoning maqsadi keltirilgan zararni qoplash, hamda xalqni
qo‘rqitishdan iborat boigan. Jazolar ochiq holda ko'pchilik to‘plangan
gavjum joyda ijro etilgan. Ozodlikdan mahrum qilish zindonda o ‘talgan.
Zindonlar chayon, kanalar bilan toldirilgan.
Maxsus xonalar ham boigan, yoki mahbuslarni ustidan chayonlarni
yig‘ib tashlangan.
Din bilan bogliq jinoyatlarga daxriylik boshqa dinni qabul qilish,
diniy ko‘rsatmalarni buzish, dindan qaytish, xon rejimini ta'qiq qilish,
boshqa dindagi kishi bilan nikohga kirish, shariat taqiqlagan ovqatlami
yeyish, spirtli ichimlik iste'mol qilish, yolg‘on guvohlik berish, yolg‘ondan
133
qasam ichish kabilar kirib, ularga darra bilan urish, mamlakatdan quvib
yuborish va qatl etish kabi jazolar qo'llanilgan.
Shuningdek, xonlikda asosiy yashash joyidan quvib yuborish, jinoyat
sodir etgan kishini yoki uning oila a’zolarini xon armiyasiga askarlikka
berish, mulkni yo‘qotish, musodara qilish kabi jazolari berilgan. Odam
o ‘ldirilganligi uchun qotil o ‘lgan odamning qarindoshlariga beriladi. Ular
uni sotib yuborishlari yoki qon uchun xun olishlari mumkin.
Dostları ilə paylaş: |