Amir Shohmurod islohotlari.
Buxoro amirligida mang‘itlar sulolasidan Amir Ma'sum al-Ma'ruf,
ibn Doniyolbiy otaliq Shohmurodbiy (1785-1800) davlat hokimiyatini
mustahkamlash bo‘yicha qator islohotlar o ‘tkazgan. U o ‘tkazgan islohotlar
uning topshirig‘iga binoan 1789-yilda Mirzo Bodi devon tomonidan
yozilgan “Majami al-arqam” (Raqamlar va ruqumlar) asarida keltirilgan.
Asar tuzilishiga ko‘ra, 5 bob va mansabdorlar haqidagi ilovadan
iborat. Unda davlat devonida xizmatni qanday o ‘tash, kirimchiqim
daftarlari, davlatning ma'muriy xo‘jalik bo‘linishi tamoyillari yoritilgan.
Ma'lumki, davlat kirim-chiqimlari xazina boyliklari miqdorini sir tutish va
uni o'zgartirish, soxtalashtirishning oldini olish uchun faqat katta
mirzolargagina ma'lum bo‘lgan devon daftari raqumlar va siyoqat (alohida
raqamlar) bilan yozilgan.
Asaming ikkinchi-uchinchi boblari ana shunday yozuv va ularning
sirlariga bag‘ishlangan. Beshinchi bobi-astronomiya. Arifmetik harakatlar
jadvalidan iborat, to‘rtinchi bobi esa arifmetika, geometriya, algebra hisob-
kitoblari va qoidalariga bag‘ishlangan
Mansablar haqidagi ilovada esa, Buxoro amirligidagi 135 dan ortiq
katta va kichik mansablar, vazifalar va ularning vakolatlari haqida hikoya
qilinadi.
Asarda davlat boshliqlarining birinchi navbatdagi vazifalari armiya
ta'minoti ekanligini ta'kidlab, uning esa yig‘im tushumlariga bog‘liq
ekanligini ko‘rsatib o ‘tilgan. Soliq yig‘uvchilar oldiga yuksak talablar
qo‘yilgan. Soliq yig'uvchi soliqchilar, to‘la hech qanday aldovlarsiz,
qonunlarni buzmasdan o ‘z burchlarini bajarishlari, barcha xalqlarda tartib
saqlashlari, ishni oxirigacha olib borishi, xazina egaligidagi mulkni,
kishilaming huquqlarini qo‘riqlashi lozimligi ko'rsatilgan.
Shuningdek asarda Buxorodagi mulk egaligi shakllari bo‘yicha ham
ma'lumotlar uchraydi.
Mamlakatning pul va mablag‘larini 4ta xazinaga bo‘linishi, ya'ni
qaysi manbadan kelishiga qarab 4ga bo‘lingan, buni Buxoro amirligi
davlat budjetining 4-moddasi deb atash mumkin:
1-zakot, ushr va Xums (harbiy o ‘ljaning kambag‘allar uchun
ajratilgan 5/1 qismi) soliqlaridan keladigan mablag‘lar to ‘plangan.
123
2-xiroj, juzya va musulmon bo‘lmagan savdogorlardan olinadigan
soliqlardap tushadigan mablag‘lar.
3. Egasiz mulklardan xazinaga tushadigan mablag‘lar (ular
kambag‘allar, yetimlar bemorlarga sarflangan).
4. Topib olingan mulklardan tushadigan mablag‘lar (u zakotdan
foydalanuvchilarga berilgan)
Asarda Buxoro amirligining ma'muriy bo‘linishi haqida ma'lumotlar
berilgan, unga ko‘ra davlat, viloyatlar, tumanlar, xazora, yarim xazora,
obxor, norma, mazralarga boiinganligi, bir qator ariq bilan sug‘oriladigan
100 ming tanob yer bir tumanni tashkil qilishi ularning 12ta nomi
ko‘rsatilgan, bir katta ariq bilan sug‘oriladigan 50 ming tanob yer xazora,
25 tanob yer esa yarim (nim) xazora, 10, 15 ming tanob sug‘oriladigan yer
esa daryoning obkori, 400 tanob yerli aholi yashaydigan qishloq qoriya,
300 tanob va undan kam yeri bo‘lgan aholi yashaydigan joy mazra'a deb
atalgan.
Shohmurod birinchi navbatda, o‘z islohotlarida soliqlarni tartibga
keltirishga qaratgan. U butun Buxoro shahri aholisiga Tarxon yorlig‘i
berib, xalqni harbiy soliqdan boshqa barcha soliqlardan ozod qilgan.
Avvallari joriy qilingan shariatga zid bo‘lgan yorg‘u, boj, tarx, tushmol,
yasoq va boshqa soliqlarni bekor qilgan.
Shohmurod o ‘tkazgan sud islohotlariga ko‘ra:
«Наг bir musulmon, hatto qul ham qoziga o ‘z shikoyati bilan
kelishga va o'zining xo'jayinining g ‘ayriqonuniy ish qilayotgan boisa, uni
javobgarlikka tortishga haqli qilib qo‘ygan» edi. Bundan tashqari qirq
a'lam (qonunshunoslar)dan iborat. Oliy sud (qozixona) palatasini tuzgan.
Uning a'zolari shariat huquqi asosida Shohmurodning o ‘zi tuzib bergan
to‘plamni qo‘llariga ushlab olib, arz va shikoyatlami hal etishda mana shu
risolaga qarab ish ko‘rishgan. Ish ko‘rilayotganda amiming o ‘zi bosh
bo‘lib turgan. Bundan tashqari ish ko‘rilayotganda da'vogaming shaxsan
o ‘zi ishtirok etishi talab qilingan. Tumanlar va kattaroq qishloqlarga
(kasabalarga) ham qozilar tayinlangan. Amir Shohmurod davrida Buxoro
amirligida yangi sud tizimi: kasabalar, tumanlar, viloyatlar qozilari, Bosh
qozi hamda “qirq a'lam” sudi vujudga kelib, eng oliy qozi Amirning o ‘zi
bo‘lgan.
Amir
Shohmurod
bundan
tashqari
obodonchilik,
ayniqsa,
Samarqandni qayta tiklashga, unga boshqa joylardan ko‘plab aholini
k o ‘chirib kelishi ham katta ahamiyatga ega.
Temuriylar davlati tarkibiga kirgan Xorazm vohasi 1505-yilda
Shayboniyxon tomonidan bosib olingan bo‘lsa, keyinchalik, 1510-1512-
124
yillarda esa Eron shohi davlati tarkibiga kirgan. Xorazmning obro‘li
shayxlaridan bo‘lgan Shayx ota avlodlari Dashti qipchoqlik o'zbeklar
yo'lboshchisi Elbarsxonga Xorazm taxtini taklif qiladilar. Elbarsxon
Xorazm poytaxti bo'lgan Urganch shahrini egallab, mustaqil xonlikka asos
solgan.
1593-yilda Xivadagi o ‘zaro urushlardan foydalangan Abdullaxon II
Xiva xonligini bosib olgan. 1598-yil Xiva xonligi yana mustaqillikka
erishadi. Buxoro xoni, Eron shohi tomonidan bosib olingan Xiva xonligida
1763-yildan hokimiyat o'zbek urug‘laridan bo'lgan qo‘ng‘irot sulolasi
qo‘liga o ‘tgan.
Ma’lumotlarga qaraganda, Urganchda yetti yil ichida to ‘rt marotaba
xon almashganligini ko‘ramiz. Bu yerda o ‘zbek urug‘ boshliqlarining
ijtimoiy siyosiy hokimiyatda ta’siri kuchli bo‘lib, o'larni asosan qiyot-
qo‘ng‘irot, uyg‘ur-nayman, qang‘li-qipchoq kabi qabila va urug‘larga
birlashgan. 4 guruhga asosiy qabilalarga inoqlar rahbarlik qilib ular hatto
xonlarga ham bo‘ysunishmagan.
XIX asming boshlariga kelib inoqlar faqat amalda emas balki,
rasman ham Xiva taxtini egallashgan. Eltuzarxon Inoq Xiva taxtiga
o ‘tirgan qo‘ng‘irotlar sulolasining birinchi xoni hisoblanadi. Uning vorisi
Muhammad Rahim I Xiva xonligini birlashtirishni nihoyasiga yetkazgan.
Xiva xonligida ham o ‘sha davrga xos bo‘lgan yer egaliklari mavjud
bo‘lib, ular davlat yerlari, vaqf yer egaligi va xususiy yer mulklaridan
iborat bo‘lgan.
Yeming katta qismi davlat yerlaridan iborat bo‘lib, amlok,
“mamlakat” yoki “podsholik yerlari” deb atalgan. Bunday yerlar
dehqonlarga b o ia k qilib bo‘lib berilgan, dehqonlar u yerda ishlab davlatga
soliq to‘lab turishgan.
Ma’lumotlarga ko‘ra, XVII-XVIII asrlarda feodallar yerlarini tortiq
sifatida emas, xususiy mulk sifatida sotib olish haqida bitimlar tuzilgan.
Bunday yerlar “mulki hurri xolis” deb atalib, barcha soliqlardan ozod
hisoblangan. Bitim davlat nomidan tuzilganligi uchun qozi huzurida
shaxsan xonning o ‘zi ishtirok etgan va yemi sotib olinganligi haqida
vasiqalar berilgan.
“Tanho” yerlari xonga yoki davlatga ko‘rsatilgan xizmatlari evaziga
berilgan. Buni merosga qoldirish mumkin bo‘lmagan.
Vaqf yerlari ham keng tarqalgan bo‘lib, sug‘oriladigan va aholi
yashaydigan yerlaming 40%ga yaqinini tashkil etgan. Vaqf yerlari ishlab
foydalanish uchun ijaraga berilgan. Vaqfning nomlanishiga, turlariga
125
kelsak, soliqlardan ozod etilgan vaqf-oq vaqf, soliq olinadigan yer- qora
vaqflarga bo‘lingan.
Xiva xonligida shartli yer egaligining o ‘ziga xos bir turi mavjud
bo‘lib u “otliq” deb atalgan, bu esa boshqa xonliklarda uchramaydi. Xiva
xonligida foydalanish uchun otliqlarga 30-50 tanob yer joriy etilgan. Otliq
yerini olgan yer egasi xon talabi bilan bir otliq askami qurollantirib xon
huzuriga yuborgan.
Yerlami ishlovchi asosan dehqonlar bo‘lib, ular davlat dehqonlari,
xususiy yerlardagi dehqonlar, vaqf yerlaridagi dehqonlar, yersiz
dehqonlarga bo‘lingan.
Xiva xonligida qulchilik mavjud bo‘lgan, ulardan uy-ro‘zg‘or
ishlaridagina emas, balki dehqonchilikda ham foydalanganlar.
Xonlik
iqtisodini
asosan
dehqonchilik
va
chorvachilik,
hunarmandchilik va savdo-sotiq tashkil etib, ko‘plab kanallar va ariqlar
muhim o ‘rin tutgan. Ulardan 11 tasi davlat ahamiyatiga ega edi.
Xonlikning ijtimoiy hayotida yakka xonlikka asoslangan o ‘rta asr
musulmon davlatlarida bolganidek, xon va uning a'yonlari katta ijtimoiy
huquqlarga ega edi.
Saroy amaldorlari, markaziy va mahalliy boshqaruvning yuqori
pog‘onalarini egallab turgan ijtimoiy tabaqalar, harbiy ma'muriy
amaldorlar va mansab egalari katta huquq va imtiyozlarga ega ijtimoiy
tabaqa edi.
Daxlsiz huquqlarga, aholining barcha ijtimoiy tabaqalariga katta ta'sir
ko‘rsatish kuchiga ega bo‘lgan oqsuyak tabaqa mahalliy shayxlar avlodlari
xonlikdagi eng nufuzli ijtimoiy tabaqa hisoblanardi. Katta miqdordagi
xususiy yer mulklarga egalik qilishdan tashqari ular odatda vaqf yerlaridan
keladigan daromadlaming nazorat qilishda ham ko‘pgina imtiyozlarga ega
edilar. Ularning huquqlari va imtiyozlari har qanday vaqt va sharoitda ham
saqlanib qolinardi.
Dostları ilə paylaş: |