Markaziy va mahalliy boshqaruv
Xiva xonligi xon tomonidan saroy amaldorlari yordamida
boshqariladigan, yakka hokimlikka asoslangan davlat bo‘lib, xonlikdagi
eng yuqori unvon xon bo‘lib, u siyosiy, harbiy va diniy hokimiyatga ega
edi. Xon va boshqa amaldorlarning mansabi bu xonlikda meros tariqasida
avloddan avlodga o ‘tgan.
Xon davlatni boshqarishda harbiy ma’muriy, harbiy va diniy
amaldorlarga tayangan, xonlikdagi mansab va unvonlar 3 toifaga
bo‘lingan.
126
Xondan keyingi eng katta nufuzga inoq, otaliq va biylar unvonlarga
ega bo‘lgan. Ular xonning eng yaqin maslahatchilari bo‘lib, davlatning
siyosiy, iqtisodiy, moliyaviy, harbiy, hayotini nazorat qilgan.
Inoq - vazirlik, xondan keyingi birinchi mansabdor bo‘lgan. Davlat
hokimiyatining markazlashuvi va kuchayishi natijasida XIX asming
birinchi yarmidan boshlab inoqlaming ahamiyati pasayib, qushbegining
ta'siri orta boradi. Qushbegi asosan, xonning barcha yorliq va farmonlari
uchun javobgar, o ‘troq aholiga boshchilik qilish, soliqlami davlat
xazinasiga tushib turishi ustidan nazorat olib borgan. Mehtar esa
xonlikning moliya ishlari hamda uning Shimoldagi o ‘troq aholisini
boshqarishga rahbarlik qilgan.
Xonlikning siyosiy iqtisodiy hayotida ulardan tashqari naqib, amir-
ul-umaro,
mehtar,
qushbegi,
beklarbegi,
devonbegi,
parvonachi,
dasturxonchi, eshik og‘asi, shotir, yasavulboshi, udaychi, mingboshi,
mirobboshi va boshqa mansabdorlar ham muhim o ‘rin tutgan. Diniy
hokimiyat Shayxulislom boshliq din peshvolari qo‘lida bo'lgan. Mahalliy
shayxlar Said ota Shayx avlodlari, Darvish shayxlari davlatdagi nufuzli
diniy amaldorlar sirasiga kirar, barcha diniy mansablar ularning vakillariga
berilar edi.
Barcha farmonlar, davlat ishlari, hujjatlar o ‘zbek tilida yozilardi.
Dastlab xonlik ma'muriy jihatdan viloyatlarga boiingan bo‘Isa,
keyinchalik (XVIII asming boshlari XIX asming boshlaridan) davlatdagi
asosiy ma'muriy birlik bekliklar deb yuritila boshladi.
Bu davrda xonlik 16 ta beklik va 2 ta noiblikdan iborat boigan. Ular
Xozarasp, Gurlan, Xonqa, Ko‘hna Urganch, qo‘shko‘prik, Gitraq, Fazovot,
Qiyot, Shobboz, Shovot, Toshhovuz, Ambarmanaq, Urganch, X o‘jayli,
Shumanay va qo‘ng‘irot bekliklari hamda Beshariq, Qiyot- Qo‘ng‘irot -
noibliklaridan iborat bo‘lgan.
Bu beklik va noibliklami xon tomonidan tayinlanadigan beklar va
noiblar boshqargan. Xiva shahri esa xon va bosh vazir (inoq) tomonidan
boshqarilgan.
Inoqlar ta'siri kuchaygan davrda ulardan 5 kishi a'zo bo‘lgan. Xon
Kengashi ham bo‘lib u maslahat organi hisoblangan.
Xonlikning o ‘troq aholi qavmlar bir masjidga birlashgan bir guruh
aholi bo‘lib, uning boshida saylanib qo‘yiluvchi oqsoqol turgan qavmlar
eng boshling‘ich soliq va ma'muriy birlik boigan. Xonlikdagi shaharlami
idora qilish hokimlar va ularning yordamchilari yuzboshi va oqsoqollarga
topshirilgan.
127
Xonlik tarkibiga kirgan qozoq va qoraqalpoq aholisini biylar,
turkmanlarda esa vakil va bek boshqargan. Bir necha avlodga birlashga
urugiam i biylar boshqargan. U otaliqqa ular esa beklar begiga
bo‘ysungan.
Xonlik qo‘shinlari qo‘shni mamlakatlarga xavflar solib turuvchi,
talonchilik urushlari uyushtiruvchi davlat sifatida ma'lura edi.
Qo‘shin Xiva xonligida turli yillarda turli sohada bo‘lgan. XVIII
asrning oxiri XIX asrning boshlarida xonlikda doimiy armiya shakllana
boshlagan, ular davlat ta'minotida bo‘lgan. Xiva xonlarining davlat
ta’minotida turgan oddiy askar bir yillik maoshi oltita qo‘ydan iborat
bolganligi ular davlat ro'yxatida turganligi haqida ma'lumotlar bor.
XIX asring ikkinchi yarmiga kelib, Xiva xonlarining armiyasi 13
mingdan ortiq navkar, 8 mingga yaqin to‘pchi va piyoda askarlardan iborat
bo‘lgan, ular xizmatlari evaziga soliqlardan ozod etilib, sug‘oriladigan
yerlardan berilgan.
Harbiy sohada oliy bosh qo‘mondon Xon hisoblangan. Xondan
keyingi ikkinchi o ‘rinda turgan inoq o ‘z vazifasiga ko‘ra harbiy-ma'muriy
amaldorlarga yetakchilik qilgan. Undan keyingi harbiy mansabdor amir ul-
umaro bo‘lib, qo‘shinlar boshlig'i sarkarda deb atalgan.
Xonning shaxsiy gvardiyasi boshlig‘i yasovulboshi unvoni berilgan
bo‘lib, u xonni qo'riqlash, tartib-intizomni saqlashga mas'ul hisoblangan.
Harbiy-ma'muriy amaldorlar ichida mingboshi, yuzboshi kabi harbiy-
bo‘linmalar boshliqlari, ishg‘ovul (ayg‘oqchi), kutval, tug‘begi kabi harbiy
mansabdorlar ham katta ahamiyatga ega edilar.
Qo‘shinlar otliq va piyoda navkarlardan tashkil topgan bo‘lib, harbiy
talonchilik yurishlari davrida asosan, tez harakat qiluvchi otliq
qo‘shinlardan, shahar va qal'alar himoyasida piyoda qo‘shinlardan
foydalanilgan.
Asosiy hujum qurollari o ‘q-yoy, qilich, nayza dubulg‘a bo‘lib, bu esa
qo‘shinni kuchsizligidan dalolat beradi.
Qo‘shinni asosini yollangan turkman sarbozlari turli o ‘zbek
qabilalaridan tuzilgan qo‘shinlar tashkil qilardi. Jang olib borish usuli esa
Chingizxon va Amir Temur davridagi qonun qoidalarga asoslangan.
Davlat boshqaruv apparati va qo‘shin soliqlar evaziga tutib turilgan.
Asosiy davlat solig‘i xiroj yoki solg‘ut, ushr (lOdan 1 qism),
chorvadorlardan olinadigan zakot (mulk qiymatining 40%), o ‘tloq va
yaylovlarda mol boqqanlik uchun cho‘p puli, shuningdek, yil boshida yoki
bir necha yillik soliqlarni avvaldan undirib olish, barot kabi turlari bo‘lgan.
128
Zakot natura tartibida olinsa 5 tuyadan 1 qo‘y, har 40 qo‘ydan bitta
tartibida olingan.
Muhammad Rahimxon I tomonidan o ‘tkazgan soliq islohotlariga
asosan soliqlar pulda undirilib, davlat xazinasiga topshiriladigan bo‘ladi.
Soliq asosan yer maydoni hajmiga qarab undirilgan. 10 tanob
(4ga)dan ortiq bo‘Isa, 3 tilla soliq, 5-10 tanobgacha 2 tilla, 5 tanobdan kam
bo‘lsa yiliga 1 tilla to‘lash belgilab qo‘yilgan. Shuningdek, chorakor
dehqonlar ham agarda 15 tanob yerda chorakor bo‘Isa 34 tanga, 10 tanob
yerga esa 34 tanganing 3/2 qismi, 5 tanob yeri bo‘lsa 3/1 qismi miqdorida
soliq to'laganlar.
Xonlikdagi soliqlar, ularning turlari, miqdori, undirish tartibi turlicha
bo‘lgan. Soliqlardan tashqari aholi turli majburiyatlami bajarishi shart edi.
Kanallami tozalash, yangilarini barpo etish uchun ilk bahorda o ‘z yeriga
ega bo‘lgan, har bir xonadondan bir kishi jalb etilib, 15 kun ishlab berishi
shart bo‘lgan.
Xonlikda asosiy sudlov ishlarini qozilik idoralari tomonidan amalga
oshirilgan. Qonun chiqaruvchi, ij'ro etuvchi, oliy shaxs xon bo‘lib, og‘ir
jinoyatlarni o ‘zi ko‘rib hal qilgan. Undan keyingi o ‘rinda Bosh sudya -
qozikalon turgan. Xonlikdagi barcha viloyat, tuman kasaba, shaharlarda
xon tomonidan tayinlangan qozilar bo‘lib, ular o ‘z yordamchilari -
muftilar yordamida mulkchilik bilan bog'liq mojoralarni hal qilish, mayda
jinoyatlami ochish va shu kabi ishlar bilan shug‘ullangan. Yiloyatlardagi
jinoyatlarni ко‘rib chiqishda mahalliy hokimning ishtirok etish huquqi bor
edi. Qishloqlardagi mayda mojarolami qishloq oqsoqollari tomonidan hal
qilinardi.
Aybdorlarga nisbatan o ‘lim jazosi, tana a'zolarini (barmoq, qo‘lini)
kesish, kaltaklash, mol-mulkini musodara qilish, jarima solish va boshqa
jazo choralari tayinlanardi.
Xonlik hayotida Muhammad Rahimxon
I
(1806-1825) tomonidan
o ‘tkazilgan siyosiy, iqtisodiy, ma’muriy islohotlarining ahamiyati katta.
Islohotlarga ko‘ra xon saroyi qoshida doimiy faoliyat ko‘rsatuvchi
Kengash ta'sis etilgan, soliqlar tartibga solinadi. Ularning muntazam
ravishda yig ‘ilishi tufayli xazina daromadlari oshib boradi.
Bojxona tashkil etilib, tashqi savdodan keladigan daromadlar
ko‘paytirilgan. Ichki muomala uchun oldn va kumush tangalar zarb
etilgan. Orolliklar- qoraqalpoqlar Xiva tarkibiga qo‘shilgan.
Dostları ilə paylaş: |