YANGI DAVRDA 0 ‘ZBEKIST0N HUDUDIDA
DAVLAT VA HUQUQ
Chor Rossiyasi hukmronligi davrida Turkiston davlati va huquqi
Reja:
1. Turkistonda Chor Rossiyasi hukmronligining o‘rnatilishi.
" 2. General-gubernatorlikning markaziy va mahalliy boshqaruvi.
_ 3. General-gubernatorlikning sud tizimi.
4. Chor Rossiyasi hukmronligi davridagi huquq manbalari.
5. Rossiya protektorati davrida Buxoro amirligining davlati va
huquqi.
6. Rossiya protektorati davrida Xiva xonligining davlati va huquqi.
O ‘zbekiston davlati va huquqi tarixida XIX asrning 60-yillarini
«yangi davr»ning boshlanishi deb atash mumkin. Bu bevosita Turkiston
o ‘lkasini, jumladan 0 ‘zbekiston hududini chor qo'shinlari tomonidan
bosib olinishi bilan xarakterlanadi. Ma'lumki, Chor qo‘shinlari birin ketin
Oqmachit (qizil 0 ‘rda) To'qmoq, Pishkek, Avliyo ota (Jambul), Turkiston
va Chimkentni bosib oldi. Bosib olingan hududlarda 1865-yilda Turkiston
viloyati tashkil qilindi. Toshkent, Niyozbek, Xo‘jand, 0 ‘ratepa, Jizzax
qal'arini bosib olinib, 1867-yil 4-iyulda Turkiston general-gubematorligi,
keyinchalik Turkiston harbiy okrugi tashkil etildi. Gubernatorlikning
markazi qilib Toshkent shahri belgilandi. Gubernatorlikda markazi
Toshkent bo‘lgan Sirdaryo, markazi Vemiy (Alma-ota) bo‘lgan Yettisuv
viloyatlari tashkil qilindi. 1868-yilning may oyiga kelib Samarqand,
Kattaqo‘rg ‘on, Zirabuloq chor qo‘shinlari tomonidan egallanadi va
Zarafshon okrugi tashkil etildi.
Shu yilning yoz oylarida Buxoro amirligi bosib olindi. Buxoro
amirligi bilan Rossiya imperiyasi o ‘rtasida Sulx shartnomasi imzolandi.
Mazkur shartnomaga ko‘ra Buxoro amirligi Rossiyaning vassali ekanligi,
unga 500 ming so‘m urush tavoni to‘lashi, chet ellar bilan mustaqil siyosiy
aloqalar o ‘rnatish huquqidan mahrum edi. Samarqand va Kattaqo‘rg‘on
viloyatlarini Rossiyaga berish haqida kelishib olingan.
1870-yilga kelib chor qo‘shinlari Shahrisabz, Kitob, Qizil Arvotni,
1873-yilga kelib esa Xazorasp, Xiva va Chandir qal'alami bosib olganlar.
1873-yil avgust oyida Rossiya imperiyasi bilan Xiva xonligi o ‘rtasida
tuzilgan Sulh shartnomasiga ko‘ra, Xiva xonligi Rossiyaning vassaliga
aylangan.
136
U mustaqil tashqi siyosiy aloqalar o ‘matish huquqidan mahrum
bo‘ldi va Rossiyaga 2 mln. 200 ming so‘m tovon to‘lash majburiyatini
olgan. Xonlik poytaxtiga yaqin joyda Petr-Aleksandrovskiy qo‘rg‘oni
tashkil etilib, Turkiston general-gubematorligi tarkibiga kiritildi.
1875-yilga kelib Qo‘qon, Marg‘ilon, Andijon, Namangan chor
qo‘shinlari tomonidan bosib olingan. 1876-yilda Qo‘qon xonligi tugatilib,
Turkiston general-gubematorligi tarkibiga kirgan Farg‘ona viloyati tashkil
qilingan.
Chor hukumatining puxta o ‘ylab, aniq reja asosida izchillik bilan olib
borgan mustamlakachilik siyosati tufayli 0 ‘rta Osiyo Rossiyaning xom
ashyo manbaiga va tayyor mahsulotlar bozoriga" aylantirilgan. Dastlabki
davrdayoq o ‘lkadagi oltin, neft, ko‘mir va boshqa yer osti qazilma
boyliklarini qidirib topish ishlarini qizitib yuborishgan. 0 ‘rta Osiyo tillasi,
paxtasi, qorakoli, pillasi, turli quruq va xo‘l mevasi Rossiya san'atining
asosiy xom ashyosiga aylangan.
Turkistonda mustamlaka va boshqamv idoralari, huquq tizimining
shakllangan bosqichma-bosqich amalga oshirilgan. Turkiston viloyatini
boshqarish, hududda chor hukumatining mustamlakachilik siyosatini
amalga oshirish jarayonida shakllangan munosabatlami tartibga solishning
huquqiy zamini sifatida 1865-yilning 6-avgustida Rossiya imperatori
tomonidan tasdiqlangan «Turkiston viloyatini boshqarish haqidagi
Muvaqqat Nizom» xizmat qildi. «Muvaqqat Nizomga» binoan, viloyatda
harbiy xalq boshqaruvining amalga oshirish vakolati harbiy gubematorga
berilgan bo‘lib, u o ‘z vakolatini o ‘z yordamchilari va devonga tayangan
holda amalga oshirar edi. Bu davrda chor ma'murlariga o ‘lkani muhofaza
qilish uchun zarur boigan harbiy qo‘shinni barcha kerak bo'lgan narsalar
bilan ta'minlash; mahalliy ma'murlar faoliyatini nazorat qilish yuklatilgan
edi. Perovskiy, Turkiston, Chimkent, Avliyo ota va To‘qmoq uyezdlari
boshliqlari joylardagi hokimiyatni amalga oshirar edi. Ular viloyat harbiy
xalq boshqarmasiga bo'ysunganlar. Mahalliy ma'murlarga o ‘zlari
boshqarayotgan hududlardan o'tadigan karvonlar xavfsizligini ta'minlash;
o'rmonlami muhofaza qilish choralarini ko‘rish; sugorish inshootlarini
yaroqli holat va saqlash, qirglzlar bilan o ‘zbeklaming suvdan
foydalanishlari bilan bogliq boigan nizolami bartaraf qilish; soliqlar
yiglshni tashkil qilish; yuqori boshliqlar ko‘rsatmalarining o ‘z vaqtida
to ‘g ‘ri bajarilishini nazorat etish; soliqlar va majburiyatlar miqdori
taqsimlanishi bilan bogliq aholining noroziliklari va shikoyatlarini yuqori
boshliqlarga yetkazish; sudda ishlaming to‘g ‘ri qurilishini kuzatish kabi
vakolatlar berilgan edi.
137
Umuman olganda, dastlabki davrlarda Turkistonda tashkil etilgan
mustamlaka
boshqaruvi
mahkamasi
unchalik
katta
bo‘lmagan.
Keyinchalik esa, keng ko‘lamda olib borilgan bosqinchilik harakatlari
natijasida Turkiston viloyatining hududlarining kengaytirilishi, bir
tomondan, ikkinchi tomondan esa, mahalliy xalqlarning istebdodiga qarshi
noroziligining kun sayin kuchayib borishi, mustamlaka boshqaruvi
idoralari tizimini yanada takomillashtirish, Turkistonliklarni itoatda tutib
turish uchun zarur tartib-intizomni joriy qilishni taqozo qilgan. Bu
muammoni hal qilishda maxsus komissiyani 1867-yilda ishlab chiqqan
«Yettisuv va Sirdaryo viloyatlaridagi boshqarish haqidagi Nizom» loyihasi
huquqiy asos sifatida xizmat qildi. Nizom loyihasi rasman davlat boshligi
tomonidan tasdiqlanmagan bo'lsada, to 1886-yilgacha Turkiston o ‘lkasida
amal qilgan.
«Nizom» loyihasiga binoan, harbiy xalq boshqaruvi bo‘yicha
Turkiston o ‘lkasini boshlig‘i - general-gubernatori imperiya harbiy
vaziriga bo'ysunardi, uning boshqaruv sohasidagi huquqiy maqomi esa,
imperiyaning boshqa qismlari gubernalari boshliqlarining huquqiy
maqomiga tenglashtirilgan. Unga qo‘shni davlatlar bilan diplomatik
aloqalar olib borish, yerdan va yetishtirilgan hosildan olinadigan soliqlar,
soliq yiguvchilarga beriladigan pochta va telegraf boshqarmasi bilan
kelishilgan holda aloqa xizmatidan foydalanganlik uchun, harbiy
harakatlar vaqtida yuklami tashigani uchun to ‘lanadigan haq miqdorini,
o ‘lkani boshqarishga ajratilgan mablaglar doirasida harbiy xalq boshqa-
ruvining turli yo‘nalishlari bo‘yicha xarajatlarni belgilash, olkadagi o ‘quv
yurtlarga homiylik qilish, sudlarning chiqargan hukmlarini tasdiqlash kabi
vakolatlar berilgan.
Hisob-kitob bo‘yicha va yozishmalarni tashkil qilish ishlari
Turkiston general-gubernatori Kanselariyasi (Devonxona)da jamlangan
bo‘lib, unda dastlab 18 ta xodim xizmat qilgan bo‘Isa, keyinchalik qurilish
qo'mitasi, tog* ishlari bo'limi, kimyo laboratoriyasi, Turkiston jamoat-
chilik kutubxonasi va muzeyi, «Turkiston vedomostlari» ro‘znomasi
tahririyati va harbiy xalq boshqaruvi bosmaxonasining tashkil etilishi
munosabati bilan xodimlar soni 1882-yilda 49 kishiga yetgan.
«Nizom» loyihasi bo‘yicha harbiy va fuqarolik hokimiyati
viloyatlarda harbiy gubemator qo‘lida to‘plangan bo‘lib, uning fuqarolik
boshqaruvi sohasidagi huquqlari saltanat viloyat boshliqlarining vako-
latlarini belgilovchi umumiy qoidalar bilan, harbiy sohadagi huquqlari esa
Turkiston harbiy okrugi haqidagi «Nizom» bilan belgilangan edi. Harbiy
gubemator huzurida viloyat boshqarmasi bo‘lib, uni harbiy gubemator
138
yordamchisi boshqarar edi. Viloyat boshqarmasida farmoyish beravchi,
xo‘jalik ishlari va sud bo‘limlari bo‘lib, harbiy gubernator lozim topgan
barcha masalalar boshqarmaning majlisida muhokama qilib, u bo‘yicha
tegishli qaror qabul qilar edi. 1865-yildagi sudlov ishlari haqidagi
«qoidalar»ga binoan viloyat boshqarmasi mirovoy sudlar vakolatiga
kirmaydigan qiymati 2000 so‘mdan ortiq fuqarolik ishlarini ко‘rib hal
qilar; tijorat sudi vazifasini o ‘tar; xizmat vazifasini bajarish bilan bog‘liq
jinoiy ishlami ko‘rib hukm chiqarar; mirovoy sudlar qurultoyi sifatida
jinoyat va grajdanlik ishlari bo‘yicha uzil-kesil qaror qabul qilardi.
«Nizom» loyihasi bo‘yicha viloyatlar ma'muriy-hududiy jihatidan
uyezdlarga bo‘lingan bo‘lib, ular ma'muriy va politsiya hokimiyatini
amalga oshiruvchi uyezd boshlig‘i tomonidan boshqarilardi. Unga uyezdda
osoyishtalik, tartib-intizomni va xavfsizlikni ta'minlash choralarini qurish,
mahalliy ma'murlar faoliyatini, volost (bo‘lis) va pul yig‘imlarini
o ‘tkazilishini, xalq sudyalari (biy va qozilar) faoliyatini, davlat va mahalliy
soliqlami to‘g ‘ri va o ‘z vaqtida undirilishi, yo‘llar, ko‘priklar yaroqligini,
maktablar ochish va ulami obodonlashtirish, ishlarini nazorat qilish
' vakolatlari berilgan va savdo sanoat tarmoqlaming har tomonlama
rivojlanishi uchun qulayliklar yaratish vazifasi yuklatilgan edi. Har bir
uyezd boshlig‘i huzurida boshqarma tashkil qilingan bo‘lib unda o ‘rta
hisobda sakkiz nafar zobit xizmat qilardi. Bo‘lislami boshqarish o ‘tovlar
vakillari tomonidan aylanadigan starshinalarga (oqsoqollarga) yuklatilgan.
O ltroq aholi yashaydigan joylarda aholisi nufuzli va huquqiy maqomi
jihatidan bo‘lisga, tenglashtirilgan oqsoqolliklar tashkil qilindi. Ularni
boshqarish xalq yig‘inlarida saylanadigan oqsoqollarga yuklatildi.
Oqsoqollar bo‘lislar va ovullarning boshliqlariga o ‘zlari boshqaradigan-
hududlarda ma'muriy va politsiya hokimiyatini amalga oshirish vakolati
berildi. 0 ‘troq aholining jamoa xo‘jaligini boshqarish undiriladigan
soliqlami belgilash ishlarini amalga oshirish uchun shaharlar va qishloq-
larda xo‘jalik ishlari bo‘yicha jamoatchilik ishlari asosida ishlaydigan
boshqarmalar tuzildi. Bu boshqarmaning a'zolari aholi tomonidan
saylangan. Ko‘chmanchi xalqdan undiriladigan soliqni o‘tovlar va ovullar
o ‘rtasida taqsimlash va ulami undirishni amalga oshirish bo‘lis boshliqlari
va ms ma'murlari nazorati ostida ish ko‘ravchi bo‘lis aholisi tomonidan
saylanadigan vakillarga yuklatilgan.
1867-yildagi «Nizom» loyihasida Toshkentdan boshqa shaharlarda
boshqaruv idorasini tashkil etish ko‘zda tutilmagan edi. Loyihaga binoan
shaharlar va kattaroq aholi yashaydigan joylar dahalarga bo‘linib, ularni
har qaysi oqsoqol tomonidan boshqarilgan.
139
/l867-yilgi «Nizom» loyihasida Turkiston o'lkasida sud hokimiyatini
amalga oshirish masalasi ham o ‘z aksini topgan edi. Unda ko‘chmanchi va
o ‘troq, rus aholisi uchun alohida sud organlarini tashkil qilish kerak edi.
Loyihada ko‘chmanchi aholi uchun har bir bo'lisda 4-8 nafar biylar
saylash ko‘zda tutilgan bo‘lib, bu lavozimga 25 yoshga to‘lgan muqaddam
sudlanmagan, tergov qilinmayotgan kishi aholi tomonidan uch yil
muddatga saylanishi mumkin edi. «Nizom» loyihasida biylar uch turga
bo'linadi;
100 so‘mgacha (besh ot yoki 50 qo‘y) qiymatga ega bo‘lgan ishlarni
ko‘ruvchi, da'volashuvchi tomonlar^tomonidan tanlanadigan bitta yoki bir
nechta biylar qiymati qanchaligidan qat'iy nazar, barcha ishlarni
ko‘radigan qiymati, 1000 so‘mgacha da'volami ko‘rib, uzil-kesil hal
qiladigan vaqti-vaqti bilan chaqiriladigan volost biylari qurultoyi;
Rus sudlari
1. Uyezd sudlari, qiymati 2000 so‘mgacha bo‘lgan nizolami ko‘rgan
sudyalari Uyezd gubemator tomonidan tayinlangan, ulami faoliyatini
nazorat qilish viloyat boshqarmalariga yuklatilgan.
2. Harbiy sud komissiyalari;
3. Viloyat sud boshqarmalari. harbiy xalq boshqaruvini amalga
oshiruvchi mansabdor shaxslaming jinoiy ishlarini ko‘rgan (1864-y. Sud
tuzukriga asosan).
1. Uyezd sudlari - ular mansab yuzasidan huquq va burchlarini
amalga oshirish, mansabdorlardan jarima undirish bilan bog‘liq mahalliy
ishlarni ко‘rib hal qilish, mulk huquqidan mahrum etish, yoki uni cheklash
jazosi qo‘IIanishi mumkin bulgan jinoiy ishlarni ко‘rib, hukm chiqargan;
qiymati 2000 so‘mgacha bo‘lgan da'volar va nizolami sudga ko‘rish uchun
qabul qilgan, 100 so‘mgacha qiymatga ega fuqorolik ishlarini ко‘rib, uzil-
kesil hal etish; sud tergovini amalga oshirish vakolatlari berilgan.
Dostları ilə paylaş: |