To sh k en t d a V la t y ur idik institu ti



Yüklə 153,71 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə52/63
tarix25.12.2023
ölçüsü153,71 Kb.
#194972
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   63
O\'zbekiston davlati va huquqi tarihi. Xamidova M.

2. Harbiy 
- sud komissiyalari; - ular harbiy jinoyat tuzugida 
ko‘rsatilgan vatanga xiyonat qilish, kishilarda, hukumatga qarshilik 
ko‘rsatish hissini uyg‘otish, davlat transportiga hujum qilish, xristianlami, 
xristianlikni qabul qilishni istovchi kishilami va mansabdor shaxslarni 
o ‘ldirish kabi jinoiy ishlarni к о‘rib hukm chiqarar edi.
3. Viloyat boshqarmalari 
- ular uyezd sudlari vakolatiga taalluqli 
bo‘lmagan fuqarolik ishlarini ко‘rib hal qilar edi.
1864-yildagi «Sud tuzuklari»ga binoan uyezd sudyalari qarorlari 
bo‘yicha ariza va xususiy shikoyatlami к о ‘rib, tegishli qaror chiqarish, 
umumiy qarorlar va 1865-yilgi 11-oktabrda imperator tomonidan 
tasdiqlangan «qoidalar» asosida harbiy xalq boshqaruvi mansabdor
140


shaxslaming jinoiy ishlarini, talonchilik, bosqinchilik, birovlaming yeriga 
hujum qilish, o ‘t qo‘yish yo‘li bilan mulkka zarar yetkazish, ochiqdan- 
ochiq hokimiyatga qarshilik ko‘rsatish, soxta pul yasash va uni muomalaga 
kiritish, davlat mulkini o ‘g ‘irlash, davlat boshqaruvi qoidalarini buzish, 
tub aholidan chiqqan mansabdorlar jinoyatlarini ko‘rib hukm chiqarishgan.
Turkiston o ‘lkasida Rossiya saltanati fuqarolari nufuzining tobora 
o ‘sib borishi ularning manfaatlari bilan bogliq ishlarni ko‘radigan sud 
idoralarida ayrim o ‘zgarishlar kiritishni taqazo etgan. Jumladan, ayrim 
tumanlarda sudda ish ko‘rish va tergov ishlarini bir kishiga yuklatish 
maqsadga muvofiq emas deb topilib, bu ishlar alohida-alohida shaxslarga 
yuklatilgandi. Ayrim uyezdlarda (masalan, Vemiyda hozirgi Olma-otada) 
rus fuqarolari ishini ko'radigan sudyalar soni ko'paytirilgan.
Turkiston o ‘lkasida savdo-sotiqning rivojlanishi bilan bog'liq holda 
tuzilgan shartnomalami notarial guvohlantirish, ehtiyojini hisobga olib, 
general-gubemator Kaufmanning 1880-yil 1-maydan e'tiboran, «Notarial 
qism haqidagi» Nizomi kuchga kirdi. «Nizom»ga binoan, Toshkent va 
Vemiy shaharlarida notarial idoralar tashkil etilgan. Boshqa shaharlarda 
esa notariuslik vazifasi tuman sudyalariga katta notariuslik vazifasi esa, 
viloyat boshqarmalari sud bolim i boshliqlari zimmasiga yuklatilgan.
Shuni alohida qayd qilish lozimki, Turkiston o ‘lkasi viloyatlarini 
boshqarishda, ularda sud va politsiya hokimiyatini amalga oshirishda 
yagona tartibning yo‘qligi sezilib turardi. Buning sababi olkaning turli 
mintaqalarida hokimiyatni amalga oshirish turli normativ-huquqiy 
hujjatlarga asoslanganligi edi. Sirdaryo va Yettisuv viloyatlaridagi 
boshqaruv haqidagi 1867-yildagi «Nizom» loyihasi, Zarafshon okrugi 
general-gubematori Kaufman tomonidan 
1868 yilda tasdiqlangan 
«Vaqtinchalik nizom» Farg‘ona viloyati 1873-yilda Kaufman tomonidan 
taklif etilgan «Nizom» loyihasi, Amudaryo bolim i 1874-yilda Turkiston 
general-gubematori tasdiqlagan «Muvaqqat» qoidalarga binoan bosh- 
qarilardi.
1882-1883-yillarda maxfiy maslahatchi Girs boshchiligidagi Turkis­
ton o'lkasida o ‘tkazilgan senat taftishi bu yerdagi boshqaruv sohasidagi 
kamchiliklar, qarama-qarshiliklar, suiste'molliklarni ochib tashladi. Taftish 
natijalari chor hukumati Turkiston o ‘lkasida o ‘zining mustamlakachilikni 
to‘la-to‘kis amalga oshirishi uchun bu o'lkaning boshqarish tizimida 
yagona tartib joriy etilishi lozim degan xulosaga kelingan. Shu munosabat 
bilan 1884-yilda Girs taklifiga binoan, maxsus komissiya tashkil etildi. 
Mazkur komissiya tomonidan tayyorlangan «Muvaqqat o ‘lkasini bosh­
qarish haqidagi Nizom» loyihasini 1886-yil 12-iyunda Rossiya imperatori
141


tasdiqladi. Mazkur «Nizom» uncha ko‘p bo‘lmagan qo‘shimchalar bilan 
1917-yilning o ‘rtalarigacha amal qildi,
«Nizom»ga ko‘ra ma'muriy-hududiy tuzilishda chor hukumatining 
Turkistondagi hukmronligini yanada mustahkamlash, uni boshqarish 
uchun sarflanadigan davlat mablag‘larini qisqartirish, o ‘lka xalqlarini 
ekspluatatsiya qilish va uning tabiiy boyliklarini talash evaziga keladigan 
daromadlami yanada ko‘paytirishdan iborat edi.
<qilish ko‘zda tutilmagan edi. Ayni paytda o ‘lkadagi chor ma’murlarining 
vakolatlari birmuncha kengaytirildi. Jumladan, Turkiston general- 
gubematoriga Amudaryoning chap qirg‘og‘ida joylashgan aholi yashay­
digan hududlar bo‘ysundirildi. Buxoro amirligi va Xiva xonligi bilan 
bevosita aloqalar o ‘matish, ularning fuqarolarini Rossiya fuqaroligiga 
qabul ^qilish, qiymatidan qatg‘iy nazaf, barcha savdo shartnomalarini, 
qiymati 30000 so‘mgacha boTgan qurilish ishlarining loyihalari va 
xarajatlarini tasdiqlash, siyosiy nuqtai nazardan zararli deb hisoblangan 
tub aholi vakillarini ichki ishlar vazirligi bilan kelishilgan hududlarga 5 
yildan ortiq bo‘lmagan muddatga surgun qilish, qo‘shni davlatlaming 
fuqarolarini (agar ularning amalga oshirayotgan faoliyatini zararli deb 
hisoblasa) o ‘lkadan umuman chiqarib yuborish, rus fuqarolarini 
Rossiyaning Buxorodagi Siyosiy mulozimi va Amudaryo bo‘limi boshlig‘i 
taqdimiga binoan, Buxoro va Xivadan badarg‘a qilish, o ‘lkadagi ijtimoiy 
tartibga va aholining osoyishtaligiga xavf tug‘diruvchi odam o'ldirish, 
talonchilik, bosqinchilik, hokimiyatga qarshilik ko‘rsatish kabi jinoyatlami 
sodir etgan shaxslaming ishini harbiy holat sharoitida amal qiladigan 
qonunlarga binoan harbiy sudda ко‘rib, ularning javobgar qilinishini 
imperatordan so‘rash kabi qo‘shimcha vakolatlar berildi.
«Nizom»da Turkiston general-gubernatori huzurida uning yordam- 
chisi raislik qiladigan Kengash tashkil qilish, unga Sirdaryo viloyatining 
harbiy gubematorini, Toshkent shahar sud palatasi prokurorini, xazina, 
nazorat palatalari, dehqonchilik va davlat mulklari boshqarmasi, Turkiston 
harbiy okrugi shtabi va general-gubemator devonxonasining boshliqlarini, 
moliya vazirligining doimiy vakilini doimiy a'zo, Farg‘ona va Samarqand 
viloyatlarining harbiy gubernatorlarini, ular Toshkent shahrida boTgan 
paytlarida vaqtinchalik a'zo qilib kiritish ko‘rsatilgan edi. Bundan tashqari, 
Kengash ishida maslahat 
ovozi bilan 
ommaviy 
xalq iste'mol 
mahsulotlaridan undiriladigan yigimlar bo‘yicha boshqaruvchi, general- 
gubemator farmoyishi bilan taklif qilingan shaxslar qatnashsa boTardi. 
Kengashga 
qonunchilik 
sohasidagi barcha 
masalalami, 
mahalliy
142


majburiyatlar xarajatlarini ko‘rib chiqish, ularning miqdorini belgilash, 
xarajatlarning to‘g ‘ri bajarilishini nazorat qilish, ortiqcha xarajatlarga 
ruxsat berish, yerdan foydalanish va soliq undirish ishlariga umumiy 
rahbarlik qilish, soliqlar haqida takliflar kiritish, general-gubemator 
nomiga soliqlar masalasi bo'yicha kelgan shikoyatlami ко‘rib chiqish va 
general-gubemator Kengashda muhokama etilishi lozim deb hisoblangan 
boshqa masalalami ham ко ‘rib hal etish vakolatlari berilgan.
«Nizom»ga va unga keyinchalik kiritilgan qo‘shimchalarga binoan, 
harbiy 
gubernatorlaming 
huquqiy 
maqomi 
Rossiya 
imperiyasi 
guberniyalari boshliqlarining huquqiy maqomiga tenglashtirildi, ularga o ‘z 
tashabbusi bilan yoki tuman boshlig‘ining bergan ma'lumoti bo‘yicha 
jamoat tartibi va osoyishtaligini buzgan tub aholi vakillarini, unchalik 
xavfli bo‘lmagan huquqbuzarlikni sodir qilgan mahalliy ma'murlami 1 
oydan ortiq bo‘lmagan muddatga qamab qo‘yish, bo‘lis boshliqlari saylovi 
natijalarini tasdiqlash yoki tasdiqlamaslik, bo'lim boshliqlarini almash- 
tirish va boshqa vakolatlar berildi. Tuman boshliqlari, ularning yordam- 
chilari va hudud pristavlariga janjallashgani, jamoat joylarida shovqin 
ko‘targani, hokimiyat vakiliga qarshilik ko‘rsatganligi uchun tub aholi 
vakillarini jazolash huquqi berildi. Uyezd boshliqlari 7 kundan ortiq 
boTmagan muddatga qamash yoki 15 so‘mgacha jarima undirish, ularning 
yordamchilari va uchastka pristavlari 3 kundan ortiq bo‘lmagan muddatga 
qamash yoki 3 so‘mgacha jarima undirish huquqiga ega edilar. 1898-yil 
10-iyulda 
«Nizom»ga 
kiritilgan 
qo‘shimchaga 
binoan 
yuqorida 
ko‘rsatilgan xatti-harakatlarni sodir qilgan mahalliy aholi vakillarini uyezd 
boshliqlari bir oygacha muddatga qamash huquqi berildi.
Turkiston o ‘lkasida chor hukumatining mustamlakachilik siyosatini 
amalga oshirishga bevosita aloqador bo‘lmagan mahalliy aholi o ‘rtasidagi 
mulkdan foydalanish, unga egalik qilish, uni tasarruf qilish, olish-sotish, 
ijaraga berish, hadya etish, oila va nikoh, vasiylik va homiylik, meros, 
majburiyatlar va hamkorlik bilan bog‘liq munosabatlarini shariat va odat 
qoidalariga ko‘ra tartibga kiritishga ijozat berildi.
Chor Rassiyasi hukmronligi davrida o ‘lka huquq tizimida ham bir 
qator jtddiy o‘zgarishlar yuz berishiga sabab bo‘ldi. Qator normativ- 
huquqiy hujjatlar joriy qilindi. Ulardan "Turkiston viloyatini boshqarish 
haqida"gi muvaqqat Nizom (6-avgust, 1865-y), "Yettisuv va Sirdaryo 
viloyatlaridagi boshqaruv haqidagi Nizom" loyihasi (1867-y), Zarafshon 
okrugini boshqarish haqidagi "Muvaqqat Nizom" (1968-y), "Farg'ona 
viloyatini boshqarish haqidagi" "Nizom" loyihasi (1873-y), "Amudaryo 
bo‘limini boshqarish haqidagi "Muvaqqat qoidalar" (1873-y), "Turkiston
143


o'lkasini" boshqarish haqidagi Nizom (12-iyun, 1868-y), "Turkiston 
o ‘lkasining qishloq mansabdor shaxslarining huquqlari, burchlari va 
vakolat doiralari haqidagi" yo‘riqnoma (17-sentabr, 1888-y), "Turkiston 
o ‘lkasidagi sug‘orish ishlarini boshqaruvchi mansabdorlar, uyezd 
boshliqlari, ariq oqsoqollari va miroblarining huquq va burchlari haqidagi 
yo‘riqnoma (2-avgust, 1888-y), "Jinoyatlarni aniqlash va ularni sodir 
qilganlami qidirib topish bo'yicha, Turkiston general-gubematorligining 
politsiya 
xizmatlariga 
yo‘riqnoma" 
(1892-y.) 
"xalq 
sudyalariga 
yo‘riqnoma" (1-dekabr, 1892-y) "Natarial qism haqidagi Nizom" (1 may 
1880-y); 1864-yildagi "Sud tuzuklari", 1865-yil oktabrda tasdiqlangan 
"qoidalar" asosiy huquq manbalari bo‘lib xizmat qildi.

Yüklə 153,71 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   48   49   50   51   52   53   54   55   ...   63




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin