GƏNC TƏDQİQATÇI, 2020, VI cild, №1
134
A)“Qutadqu-bilig” abidəsinin dilində: “Sözüm sözledim men bitidim bitig Sunup iki ajunnı
tutğu elig”[48,s.26].
B)“Dastani-Əhməd Hərami” məsnəvisinin dilində
nüsxə, dua
mənasındadır: “Sənə ertə bitilər
yazdırayım, Həkimə dəxi şərbət düzdürəyim”[6, s.107].
C)Qul Əlinin “Qisseyi-Yusif” dastanının dilində: “On qardaş razı olub biti yazduq, Qulumızı
sana təslim qılduq imdi”[24, s.49], “Salehlərin
bitikləri ana gəlsə, Dərhal anı öpübəni yüznə sür-
sə”[24,s.158].
Ç) Yusif Məddahın “Vərqa və Gülşah” poemasının dilində “biti” formasındadır: “Kim biti
verdin bana ey pəhləvan,Gətirəyim tayına bən, nagəhan...”[3, s.131].
D) Qazi Bürhanəddinin dilində: “Yazdı könülində sanasın hicr bitigin, Nəqş eylədi ayrulığı
yə’ni ki, həcərdə”[22, s.328].
E )Kişvərinin dilində: “Yar göndərmiş bitik kim, Kişvərini öldürün,
Xoşdiləm kim, bir ni-
şani-istimalətdür mana” [17, s.15], Məni ol xosrovi-xuban pütig birlə yad etmiş, İnayət nameyidir
kim, məni-naşadi şad etmiş”[17, s.41].
F )Xətainin dilində: 1)“Öz halımı ərzü faş qıldım, Yaşımla bitikni yaş qıldım. [41, s.271]. 2)
“Yazdım pitigi qamu sərasər”[41,s.267].
G) “Şühədanamə”nin dilində: “Düşmənlər Ziyad oğlinə bitiklər yazdurdilər”[204b].
H) “Şeyx Səfi təzkirəsi”nin dilində: “Vaqiədə gördün kim, əlündə bir yazılmış bitik var ola
idi, yarısın yırtılmış” [35, s.646].
Çəri −
qoşun,əsgər.
“Çəri üzərinə gəldilər, qondılar” [18, s.160]. “Eyü çəri evün ögünə uğra-
masun” [38, s.52]. “Divanü lüğat-it-türk”də çər − “savaşda qarşı-qaşıya duran səflər”, çərig − “qo-
şun”, “səf”, “cərgə”, “ordu” olaraq izah olunmuşdur [26, IV cild, s.137]. “Türk savaş sənəti”ndə çə-
ri/çərik kəlməsinin “ordu”, “yürüş”, “bahadırın yoldaşları”, “igid” anlamlarında işləndiyi göstərilir
və əlavə olaraq qeyd edilir: “Osmanlılar yeni üsul ilə hazırladıqları əsgəri korpusu “yeniçəri” adlan-
dırmışdılar.Azərbaycan dövlətçiliyinin ordu terminologiyasında bu söz “könüllü əsgər” korpusu ifa-
də etmişdir”[11, s.125]. “Tarama sözlüğü”ndə çeri/çerü “asker”, “savaş” mənalarında yer almış-
dır[43, II cild, s.861]. Müasir dövrdə
çər (xəstəlik), çərləmək ( təngə gəlmək, bezmək və s.)
sözlərin-
dən istifadə olunur ki, bunlar da fərqli mənalar ifadə edir.
A) “Qutadqu-bilig” abidəsinin dilində “döyüş” mənasında verilmişdir:“Kelin kız sewinçi kü-
den tünleri, Kür alp er küwençi çerig künleri”[48,s.129].
B) “Dastani-Əhməd Hərami” məsnəvisinin dilində: “Dedilər kim bu nə çoxluq kişidir, Bəzir-
ganlıq çərinin nə işidir?” [6,s.39].
C) Yusif Məddahın “Vərqa və Gülşah” poemasının dilində: “Ta xəbər olunca ki, bu nə çəri,
Basdılar ğafil on iki bin əri”[3, s.105].
Ç) Nəsiminin dilində: “Rüxün xəttilə xalından çəri çəkmişdir,
ey dilbər, Zəhi şahzadəyi-ə’zəm
ki, xoş uğurlu ləşkərdir”[23, s.153].
D) Qazi Bürhanəddinin dilində: “Çox firəngə axdı hindu çərisi, Zülfi kibi ceyşi-cərrar olma-
dı”[22,s.356].
E) Seyfi Sərayinin “Gülüstan” tərcüməsinin dilində: 1) “Ḳarşı yüridiler iki çeri muḳabil bol-
dı”[13, s.10]. 2) “Düşmen-ge esir bolmışı yok Körmedi
çerigde
yaġġanın oḳ”[13, s.148].
F)Mustafa Zəririn “Yusif və Züleyxa” əsərinin dilində: Hökm qıldı bindi on bin ər çəri, Ahə-
nü fulat geydiri hər biri”[46,s.89].
G) Hamidinin dilində: “Gözdə qonsa nə əcəb xeyli-xəyali-xəttin,
Xanda kim abi-rəvan olsa
çəri anda qonar”[3, s.214].
H) Kişvərinin dilində: “Gəlgil ey dil ki, muğan kuyinə ahəng edəlim, Bizə qayğu çəri çəkdi,
varalım cəng edəlim” [17, s.68].
X) Xətainin dilində: “Zülfün yüzün kənarını dutmuşdurur, vəli Kafər çərisi ğarəti-iman dilər
yenə”[41, s.183].
İ) Füzulinin dilində: “Gözümü üzüm arasında çəri çəkdi müjəm Ki, gözümdən su çıxıb yuma-
ya xaki-dərini”[27, s.306].
HUMANİTAR ELMLƏR
135
J) “Şühədanamə”nin dilində: “Ol çəri ki, içəridə idilər, çıxub Məhəmməd Kəşirün ləşkəri ilən
uğraşdilər”[180b].
K) “Şeyx Səfi təzkirəsi”nin dilində: “Həman
kim çəri yetişdilər, biz dəxi qaçduk və fürsət
düşməzdi kim, Pirə Yusifi xəbər eyləyəlim” [35, s.828].
Danla
−
sabah.
“Tan” sözünün “Tarama sözlüğü”ndə
“tañ”−şafak vakti
[43,II cild,s.1001],
Mahmud Kaşğarinin lüğətində
“tan”−sabah, axşam əsən sərin məltəm, əsinti, “tanq”−dan, dan
üzü, sübh çağı, obaşdan
[26, IV cild, s.503] kimi uyğun mənaları göstərilmişdir.“Bu söz “tan” şək-
lində istər əski türk mətnlərində (70,532), istərsə də orta əsrlər türkdilli yazılı abidələrdə
(109,V,3716-3717) qeydə alınmışdır”[33, s.412]. Dün/tün sözündə olduğu kimi, d~t
əvəzlənməsi
baş verərək müasir dilimizdə “dan” formasında sabitləşmişdir. “Kıpçak türkçesi sözlüğü”ndə isə
“tañla”
həm “sabah erken”, həm də “sabahlamak” anlamlarında verilmişdir[21, s.266]. Dilimiz-
də “-la
2
” adlardan feil ( baş – başlamaq) və zərf düzəldən(güclə, zorla) şəkilçi kimi tanınır. “Dan”
və “danla” arasında məna fərqi görülməməsi
-la
şəkilçisinin sözdəyişdirici şəkilçi olması qənaətinə
gətirir.Daha dəqiq desək, ismin hallarından biri olmuş birgəlik halında (-la
2
) işlənərək getdikcə dil-
də sabitləşmişdir. A)“Dastani-Əhməd Hərami” məsnəvisinin dilində: “Aytdı kətxuda danla gələyin,
Tapın nə kim buyurursa qılayın”[6, s.41].
B) Nəsiminin dilində: “Və’dəyi qoy, ey könül, gəl bu dəmi xoş görəli, Dün ki, keçdi danla ğa-
ib, bəs bu dəm xoş dəmdürür”[23, s.233].
C )“Əsrarnamə”nin dilində: “Danla cümə güni hazır ol, Xəlvət otur yolımıza, nazir ol”[32,
s.198].
Ç) Mustafa Zəririn “Yusif və Züleyxa” əsərinin dilində: “Yudilər, anlarə izzət qıldılar, Danla
oxutdu bunləri şəhriyar”[46, s.75].
D )Şeyx İbrahim Gülşəninin dilində: “Bu gün yüzün görüb, danla deməzəm Çü danladur bu
gün durağum, ey dust”[3, s.244].
E )Həbibinin dilində: “Ey günəş yüzlü həbib, hər kim səni həq bilmədi, Danla məşhərdə anın
yüzi qəradır, ya nəbi”[3, s.279].
F) Xətainin dilində:“Öldürüm derdin bu gün – danla məni, çıxdın xilaf, Bilməzəm imruzü fər-
da qılduğun, yə’ni ki, nə?”[41, s.216].
G )Füzulinin dilində: “Ey könül, eşq əhlinə hər şəb gülərdin şəm’ tək, Mən deməzmidim ki,
danla ağılayasıdır gülən”[27, s.344].
H “Şühədanamə”nin dilində: “Danla rəvan olacağam”[26a].
X) “Şeyx Səfi təzkirəsi”nin dilində: “Hala çün gəlübsüz, bu gecə munda qonub, danla qayıda-
lım”[35, s.144].
Dostları ilə paylaş: