HUMANİTAR ELMLƏR
133
ORTA ƏSR ƏDƏBİ NÜMUNƏLƏRİNDƏ İŞLƏNMİŞ BƏZİ ARXAİK LEKSİK
VAHİDLƏR HAQQINDA
Ü.E. Hüseynova
AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu
huseynova.ulker.28@gmail.com
Müasir ədəbi dilimizdə arxaizm olaraq qəbul olunan leksik vahidlərin bir qismi dialektlərdə,
bir qismi isə fərqli anlam və ya şəkillərdə izahlı lüğətlərdə yer alır. Ancaq köhnəlmiş sözlərin böyük
əksəriyyətinə müxtəlif dövrlərə aid yazılı abidələrin leksikasınnda rast gəlinir. Ədəbi dilimizə
məxsus bu abidələr tarixi leksikologiya üçün qiymətli mənbə rolu oynayır.Məhz həmin bədii
nümunələr vasitəsilə arxaik sözlərin qismən də olsa, neçənci əsrdən başlayaraq işləndiyini, zaman
keçdikcə nə kimi dəyişikliklərə uğradığını və son olaraq hansı dövrdə, əsərdə təsadüf edildiyini
ortaya çıxarmaq mümkün olur. Bu isə dilin özünəməxsus sözlərini üzə çıxarılmasına, dil tarixini
ümumi mənzərəsini əks etdirməyə imkan verir.
Açar sözlər:
ədəbi dil, leksik vahidlər, orta əsrlər, arxaizm, bədii nümunələr
Azərbaycan ədəbi dilinin leksik tərkibinin tarixi aspektdə öyrənilməsində yazılı abidələrin ro-
lu danılmazdır. Məhz yazılı abidələrimiz vasitəsilə ədəbi dilimizin leksikasının keçdiyi tarixi inkişaf
yolunu dərindən araşdırmaq, daha dəqiq desək, qədim dövrlərdən zəmanəmizə qədər gələn, müəy-
yən təsirlərlə dəyişikliyə məruz qalan, tarixi şərait və ictimai amillər nəticəsində arxaikləşən sözləri
qeydə almaq və nəzəri cəhətdən tədqiq etmək mümkün olur.
Bu gün bir çox bədii əsərlərin lüğət tərkibində ortaq leksikaya rast gəldiyimiz kimi, orta əsrlə-
rə məxsus klassik ədəbi nümunələrin dilində də həmin uyğunluğu görmək olur. Lakin o dövrün yazı
şəklinin mürəkkəbliyi müxtəlif oxunuş variantları yaradır. Bu isə ərəb və fars dillərindən gələn qay-
da-qanunların təsiri nəticəsində özünü büruzə verən istisna hallardır. Həmin dillərin təsirinə və təz-
yiqinə məruz qalmasına baxmayaraq, ana dilimiz öz varlığını qoruyub saxlamış, alınma sözlərin kə-
miyyət çoxluğunun kölgəsində qalmamış, zaman keçdikcə üstələyə bilmişdir. Milli mənşəli sözlər-
dən istifadə ilə yanaşı, yeni düzəltmə sözlər yaranmışdır. Bu baxımdan bir sıra arxaik sözlərə diqqət
yetirək:
Dostları ilə paylaş: