52
Kukunsimon nikelli katalizator aktivligini aniqlash uchun, 50g yaxshilab rafinatsiyalangan
kungaboqar moyini tezligi 0,18 m
3
/soat bo‘lgan vodorod bilan 200
0
S haroratda 1 soat davomida
gidrogenlanadi. Katalizator aktivligi erishilgan moyni to‘yinish darajasi bilan ifodalanadi:
4470
,
1
100
)
(
−
−
=
M
C
M
n
n
n
А
Bu yerda: A – katalizator aktivligi, %;
n
M
– moyni 60
0
S dagi nur sindirish ko‘rsatkichi; 1,4470 –
kungaboqar moyini y.s.=0 gacha gidrogenlangandagi nur sindirish ko‘rsatkichi
(60
0
S).
Moyni nur sindirish ko‘rsatkichini 1·10
-4
ga pasayishi yod sonini bir birlikka kamayishiga
mos keladi.
Nikel asosli katalizatorlar aktivligi bo‘yicha quyidagi guruhlarga ajratiladi.
Yuqori aktiv – A=80-100% (moydagi nikel miqdori 0,05%)
Aktiv – A=70÷100% (moydagi nikel 0,1%)
O‘rtacha aktiv – A=45-69% (moydagi nikel 0,1%)
Past aktiv – A=25-44% (moydagi nikel 0,1%)
Ba’zan katalizator aktivligi yuqoridagi gidrogenlash sharoitiga
eritilgan salomasni erish
harorati bilan ifodalanadi.
Aktivlikka mos holda salomasni erish harorati va moyni to‘yinmaganlik darajasining
o‘zgarishi quyida ko‘rsatilgan.
A % 30 37 45 51 58 66 73 80 88 96 100
t,
0
C 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 69
Salomasning erish harorati nafaqat gidrogenlash (to‘yinish) chuqurligiga, balki jarayon
selektivligi va monoto‘yinmagan kislotalar izomerlarining to‘planishiga ham bog‘liq. Shu sababli
katalizator aktivligini erish harorati bilan baholash bir tomonlama natija beradi.
Katalizator selektivligini baholash uchun 1kg puxta rafinatsiyalangan kungaboqar moyi
turbina
aralashtirgichli reaktorda, 200
0
C haroratda barbotajdagi tezligi 0,12 m
3
/soat bo‘lgan
vodorod va tarkibidagi nikel konsentratsiyasi 0,05 yoki 0,1% bo‘lgan moy bilan nur sindirish
ko‘rsatkichi 1,4540 – 1,4530ga yetguncha gidrogenlanadi. Jarayon berishi davomida
gidrogenizatdan namuna olinadi, olein va linol kislotalar glitseridlari bo‘yicha reaksiya tartibi
aniqlanadi, xomashyodagi bu kislotalarning gidrogenlanish tezlik konstantasi va gidrogenlash
selektivlik koeffitsienti ushbu formula bo‘yicha hisoblanadi.
S
l
= K
l
/K
ol
Ko‘p hollarda linol kislotasi atsillarining gidrogenlanish reaksiyasi tartibi
jarayon borishiga
qarab nolinchidan birinchigacha o‘zgaradi. U holda selektivlikni quyidagi tenglama bilan qulay
hisoblanadi.
S
l
= (O
l
– O
lo
) / (L
o
– L),
Bu yerda: S
l
– linol kislota glitseridlari bo‘yicha selektivlik
koeffitsienti;
L
o
, L – linol kislotasining boshlang‘ich va oxirgi miqdori;
O
lo
, O
l
– olein kislotasining boshlang‘ich va oxirgi miqdori.
Nikel asosli katalizatorlar selektivligi bo‘yicha quyidagi guruhlarga bo‘linadi.
S
l
S
l
Yuqori selektiv
25-50
0,96-0,99
Selektiv
15-24
0,90-0,95
O‘rtacha selektiv
10-14
0,78-0,88
Katalizatorni izomerlash qobiliyati uch usuldan biri bilan baholanadi.
53
1. Linol kislotasining gidrogenlanishi va transizomerizatsiya tezlik konstantalari nisbati:
A
t
= K
t
/K
l
2. Yog‘dagi linol kislota miqdorining kamayishi bilan transizomerlar
miqdorining oshish
nisbati: A
t
=
∆
T/
∆
L
3. Yog‘ yod sonining pasayishi bilan transizomerlar miqdorining oshish nisbati: A
t
=
∆
T/
∆
y.s.
Bu yerda: A
t
– katalizator izomerlash aktivligi, K
t
– transizomerizatsiya tezlik konstantasi;
∆
T – transizomerlar miqdorining oshishi, %;
∆
L – yog‘ glitseridlaridagi linol kislotasi miqdorining
kamayishi, %;
∆
y.s. – yog‘ yod sonining pasayishi, %
Yuqori izomerlash qobiliyatiga ega bo‘lgan katalizatorlar uchun Kt/Kl va
∆
T/
∆
L
nisbatlar
0,9-1,2 g oraliqda bo‘ladi.
Yog‘larni gidrogenlashda nikel asosidagi katalizatorlar
ishlatiladi, shuningdek nikel va mis
katalizatorlari ham ishlatiladi. Qo‘shimcha sifatida xrom, titan, palladiy, platina va boshqa metallar
ishlatiladi.
Katalizatorlar strukturasiga ko‘ra kukunsimon va granullangan, qotishma holida bo‘ladi.
Kukunsimon katalizatorlar suspenziya (yog‘da) ko‘rinishida ishlatiladi, ularni dispersli yoki
suspenziyalangan deyiladi. Qotishma bo‘laklarini kattaligi 10-15 mm bo‘lsa, ularni turg‘un
katalizatorlar deyiladi.
Katalizatorlarni yuzasini ko‘paytirish uchun metallarni yuzasi g‘ovakli bo‘lgan materialga
cho‘ktiriladi. Bu usul bilan olingan katalizatorni eltuvchili katalizator deyiladi.
Katalizatorlar olinish usuliga qarab ikkiga bo‘linadi.
1) cho‘ktirilgan
2) qotishmali.
Dostları ilə paylaş: