Umurtqasizlar zoologiyasidan

17-rasm. Chuchuk suv gidrasi-Hydra oligactis: 1-kurtaklanayotgan gidra,
2-gidraning har xil usulda harakat qilish sxemasi.
Gidralar o‘troq hayot kechiradi, lekin ba'zan xuddi “qadamlagan” 
singari yoki boshi bilan o‘mboloq oshib ham harakat qiladi.
Gidraning tanasi ikki qavat hujayralardan, ya’ni tashqi-ektoderma 
va ichki-endodermadan iborat. Har ikkala qavat orasida strukturasiz 
dildiroq modda-mezogleya yoki tayanch plastinka joylashgan (18-rasm).
Ektodeima hujayralari mayda, bir-biriga zich joylashgan bo‘ladi. Bu 
qavatda otiluvchi hujayralarning borligi diqqatga sazovordir. Himoya va 
hujum 
qilish 
vazifasini 
bajaradigan 
bu 
hujayralar 
ayniqsa 
paypaslagichlarida to‘da-to‘da bo‘lib joylashadi. Muskul hujayralari
51

---

gidra tanasining qisqarishi va cho‘zilishini ta'minlaydi. Bularni 
qoplovchi muskul hujayralari deyiladi.
18-rasm. Gidraning ichki tuzilishi: A-gidra gavdasi tuzilishining tik kesimi;
1-ektoderma va uning ostidagi tayanch parda; 2-endoderma; 3- og‘iz; 4-paypas-
lagichlari; 5-gastral bo‘shliq; 6-paypaslagichdagi otiluvchi hujayralari; 7-tovon;
8-tuxumi rivojlanayotgan bezlar; 9-urug‘don; B- otiluvchi hujayra; D-gidraning
ko‘nda!ang kesimi. E-gidra tanasining kattalashtirilgan bir qismi; F-
kattalashtirilgan muskul hujayrasi; G-paypaslagichda joylashgan otiluvchi
hujayralar.
Ektodermada yana interstitsial hujayralar (jinsiy va boshqa 
hujayralarni hosil qiladigan) va mayda yulduzsimon shoxlangan nerv 
hujayralari ham mavjud. Bular eng sodda tuzilgan tarqoq holatdagi nerv 
sistemasini tashkil qiladi. Shuning uchun gidra tashqi ta'sirlarga qisqarib 
javob beradi.
Endoderma hujayralari gidra tana (gastral) bo‘shlig‘ining ichki 
yuzasini qoplagan yirik xivchinli hujayralardan tarkib topgan. 
Xivchinlar suv oqimi hosil qilishga yordam beradi. Shuningdek, bu 
hujayralar 
orasida 
ovqat 
boMakchalarini 
soxta 
oyoqchalar- 
psevdopodiylar hosil qilib qamrab oladiganlari ham bor. Bunday 
hujayralarda ozuqa zarralari hazm bo‘ladi.
52

---

Hazm boMmagan ovqat qoldiqlari har bir hujayra tomonidan 
mustaqil ravishda gastral bo‘shliqqa, undan esa suv bilan birgalikda 
og‘iz orqali tashqariga chiqariladi. Gidralarda bu tarzda ovqatning 
hujayra ichida hazm boMishi bir hujayrali hayvonlarning ovqat hazm 
qilishiga o‘xshab ketadi.
Shunday qilib, ektoderma va endoderma ikki xil maxsus 
hujayralardan tashkil topgan bo‘lib, ular ko‘p hujayrali hayvonlar 
tanasida ma'lum bir vazifani bajarishga moslashgan holatda tuban 
tuzilgan 
to‘qimalami 
hosil 
qiladi. 
Ovqat 
moddalari 
qisman 
endodermadagi hazm qiluvchi hujayralar tomonidan iste'mol qilinadi, 
qisman esa ikkala qavat oralig‘ida mezogleya yordamida boshqa 
organlarga tarqaladi. Ektoderma hujayralari ham ana shu mezogleya 
orqali oziqlanadi.
Endodermadagi bezsimon hujayralar ovqat hazm qiluvchi shira 
ishlab chiqaradi va gastral bo‘sh!iqdagi yirik ovqat zarralarini 
parchalaydi. Demak, gidralarda ovqat hazm qilish ikki xil: hujayra 
ichida va faqat ko‘p hujayrali hayvonlarga xos boMgan hujayralardan 
tashqarida kechadi. Bu esa bo‘shliqichlilarda birinchi marta kuzatiladi. 
Morfologik tuzilishi va bajaradigan vazifasi jihatidan gidraning tana 
bo‘shlig‘i yuksak hayvonlarning ichagiga o‘xshaydi. Shuning uchun uni 
gastral bo'shliq deb atash ham mumkin. Lekin gidralarda ozuqa 
tashuvchi maxsus organlar sistemasi yo‘q. Bu vazifani ham qisman 
gastral bo‘shliq bajarganligi uchun gastrovaskulyar sistema deyish ham 
mumkin.
Gidralar jinssiz va jinsiy usullarda ko‘payadi. Jinssiz ko‘payishda 
kurtaklar hosil qiladi. Gidra tanasining o‘rta qismida bo‘rtma paydo 
bo‘lib o‘sadi, unda og‘iz teshigi va paypaslagichiar rivojlanadi. Oldin 
kurtak «опа» gidra hisobiga oziqlanadi, keyin esa o‘zi mustaqil ravishda 
mayda jonivorlami ushlab oziqlanadi. Keyin kurtaklar gidra tanasidan 
ajralib, o‘zlari alohida yashashga o‘tadi. Erta bahordan kech kuzgacha 
gidra kurtaklanish usuli bilan ko‘payadi, ba'zan bitta gidrada ikki-uch 
kurtak hosil boMishi mumkin. Suv havzalari sovigan va ozuqa moddalar 
kamaygan paytlarda esa gidra jinsiy usulda ko‘payadi. Gidralar orasida 
ayrim jinsli va ikki jinsli-germafrodit turlari uchraydi. Ektoderma 
qismidagi interstitsial hujayralarining ayrimlari tuxum hujayrasini, 
ba'zilari esa juda ko‘p marta boMinib, urug‘ hujayralarini hosil qiladi. 
Tuxurh hujayrasi gidra tanasining tovon qismida, urug‘ hujayralari esa 
ogMz tomoniga yaqinroq joyda rivojlanadi. Tuxum hujayrasi gidra 
organizmida urugManib, usti qalin po‘st bilan o‘raladi va shu holatda
53

---

qishlaydi. Bahorda ulardan yosh gidralar rivojlanadi. Urug‘ hujayralari 
tuxum hujayrasiga nisbatan oldinroq yetishganligi uchun ikki jinsli 
gidralar o‘z-o‘zini urag‘lantira olmaydi.
Ishni bajarilish
tartibi. Gidrani stol lupasi (shtativ lupa) yordamida 
kuzating. Birinchi navbatda tanasining shakliga e’tibor bering. Tanasi 
qopsimon. 
Uning 
uchidagi 
paypaslagichlari 
soni, 
otiluvchi 
hujayralarning joylashishini, og‘iz, tovon qismlarini va suvdagi 
harakatini kuzating. So‘ngra gidraning ovqatlanishini kuzatish uchun 
chuvalchang yoki siklopni gidra turgan soat oynasidagi suvga tushiring. 
Bunda gidraning paypaslagichlariga va ular bilan oziqni ushlashiga 
e’tibor bering. Gidraning ko‘ndalang kesigini mikroskop ostida 
tekshiring. Ektoderma va endoderma qavatlarini aniqlab, ulardagi 
hujayralami kuzating.
2-ish. Obeliya (Obelia geniculata) ning tuzilishi va ko'payishi
Obeliyaning sistem atik o‘rni
Tip. Bo‘shliqichlilar-CoeIenterata
Sinf. G idrozoylar-Hydrozoa
Kenja sinf. Gidroidlar-Hydroidea
Turkum . Dengiz gidroid poiiplari yoki leptolidlar-leptolida
Vakil. Obeliya-Obelia geniculata
Kerakli jihozlar: gidroid poliplarning va gidromeduzaning 
tuzilishini aks ettiruvchi jadvallar, gidrant va gonangilarning karmin 
bilan bo'yalgan preparatlari, gidroid meduzaning mikropreparatlari, 
obeliya koloniyasining formalinda fiksatsiya qilingan ko'rgazma 
material, mikroskoplar.
Boshqa gidroid poliplar singari obeliya ham dengiz sohillarida 
o'troq holda kichik «daraxtsimon» koloniya hosil qilib yashaydi. 
Koloniya tarkibida yuzlab, hatto minglab poliplar-gidrantlar bo'lib, ular 
kichik poyachalarning ustida joylashgan (19-rasm).
Har bir gidrant tanasining oldingj qismida og'iz teshikchasi, uning 
atrofida esa paypaslagichlari bor. Paypaslagichlardagi va og’iz atrofldagi 
otiluvchi hujayralar himoya qilish va ovqat moddalarini ushlash 
vazifasini bajaradi. Gidrantlar o'ziga xos tuzilgan. Ulaming tanasi 
ektoderma, endoderma va ular orasidagi mezogleyadan iborat. Gastral 
bo’shlig'i esa koloniya navdasiga borib bevosita qo'shiladi.
54

---