Shaxs
-
ijtimoiy va shaxslararo munosabatlarning mahsuli, ongli faoliyatning
subyekti bo‘lmish individdir.
Shaxsga taaluqli bo‗lgan eng muhim tasnif ham
uning jamiyatdagi murakkab ijtimoiy munosabatlarga bevosita aloqadorlik,
ijtimoiy faoliyatga nisbatan ham obyekt, ham subyekt bo‗lishliqdir.
Shaxsning eng muhim xususiyatli jihatlaridan biri
— bu uning
individualligidir
, ya‘ni yakkaholligidir.
Individuallik deganda, kishining o‘ziga xosligini, uning boshqa odamlardan
farqini aks ettiruvchi psixologik fazilatlar birkmasi tushuniladi
. Individuallik
tarkibiga xarakter, temperament, psixik jarayonlar, holatlar, hodisalar, hukmron
xususiyatlar yig‗in-disi, iroda, faoliyatlar motivlari, inson maslagi, dunyoqarashi,
iqtidori, har xil shakldagi reaktsiyalar, qobiliyatlari va shu kabilar kirady. Psixik
xususiyatlarning birikmasini aynan o‗xshash tarzda aks ettiruvchi inson mavjud
emas. Masalan, yaqin odamdan ayrilgan-ligi qayg‗u-alam, uning bilan birga esa
hayotda tiklab bo‗lmovchi va boshqalarda takrorlanuvchi fazilatlar murakkab
voqelikning mangulikka yo‗nalishi bilan izohlash mumkin. Shaxs o‗zining qadr-
qimmati va nuqsonlari bilan ijtimoiy turmushda faol ishtirok qilishi, ta‘lim va
tarbiya yordamida yuzaga kelgan o‗zining kuchli va kuchsiz jihatlari bilan yaqqol,
betakror oliy zotdir.
Odam jamiyatda turli guruhlar faoliyatida qatnashar ekan, ko‗pincha, ularda har xil
vazifalarni (funktsiyalarni) bajaradi, o‗zaro xech bir o‗xshamagan rollarni ijro
etadi. Masalan, ota-onaning, oilaning «egovi», injiq, «zo‗ravon» bola o‗z
tengqurlari davrasida ehtiyotko-rona harakat qilib, o‗zini tamoman boshqacha
tutadi. Shuningdek, jiddiy, talabchan va xizmat vaktida boshqalarga
qo‗shilmaydigan sa-yohat davrida, mehnat faoliyatida, hashar va xamkorlikda,
ulfatchi-likda hazilkash va qiziqchiga aylanishi mumkin. Yuqorida keltirilgan
masalalardan bitta odamning o‗zi turli vaziyatlarda mazmun jihatdan bir-biriga
qarama-qarshi rollarni bajaradi. Aksariyat hollarda odam turli-tuman vaziyatlarga,
sharoitlarga moe, ularga mutanosib bo‗lgan jihatlarni (jabhalarni) namoyon qiladi,
uning oilada, xizmat vazifasida, jamoatchilik orasida, sport musobaqa-sida va shu
singarilarida o‗z zimmasiga olgan rollarni bir-biriga qarama-qarshi emas, balki
o‗zaro hamohang tarzda o‗ynaydi. Ana shu inson fazilatlarining, xislatlarining,
sifatlarining bir-biriga mosligi shaxsning yaxlitligini ko‗rsatuvchi alomatlardan
biri bo‗lib, undagi qarama-qarshilik, ziddiyat va shakllanib ulgirmagan
xususiyatlarning ko‗rsatkichi uning turli vaziyatlarda bajariladigan rollarning
o‗zaro bir-biriga zidligi yoki nomutanosibligi hisoblanadi.
Inson jamiyatning turli guruhlarida odamlarning o‗z zimmasiga olgan vazifalari
va rollari qanchalik rang-barang bo‗lmasin, turmushdagi mavqei ko‗p ma‘no, ko‗p
kirrali xususiyatga ega bo‗lishidan qat‘i nazar, inson shaxsiga to‗la moe keladigan
haqiqiy tavsif berish imkoniyati saqlanib qoladi. Unga beriladigan tavsif faqat
uning o‗ynaydigan asosiy rollarini, egallagai mavqeining individualligini namoyon
qiluvchi motivlarini aniqpash bilan emas, balki uning ishlab chiqarishga, moddiy
boyliklarni o‗zlashtirishga nisbatan munosabatini o‗rganish orqali beriladi.
O‗zbekistonda inson shaxsiga beriladigan asosiy tavsif uning asosida gumanistik,
mustaqil, huquqiy jamiyat qurish jarayoniga nisbatan va bu ijtimoiy jarayonda faol
qatnashishi kabi muhim mezonlarga asoslanadi.
Jahon psixologiya fanining ilg‗or taraqqiyparvar, gumanistik tadqiqotchilarining
tajribasida
ko‗rsatilishicha,
shaxsning
psixologik
tuzilishi,
psixologik
xususiyatlari, xarakter xislati, temperament xususiyatlari, irodaviy sifatlari, akliy
krbiliyatlari, iste‘dod darajalari, barqaror qiziqishlari, hukmron motivlari, his-
siyoti va shu kabilarning birikmasi (majmuasi) har bir yaqqol, alo-xida odamda
betakror, barqaror, turg‗un birlikni tashkil etadi. Bu esa, o‗z ntsvbatida shaxeni
psixologik tuzilishining nisbiyligi, qatьiyligi, stereotipligi to‗g‗risidagi fikrni kat‘iy
tasdiklashga imkon yaratadi.
Psixik holatlar, hodisalar (hissiyot, xohish, orzu, tafakkur va shu kabilar)
uzluksiz ravishda o‗zgarib turishi, ijtimoiy guruhlar-da, hayotiy vaziyatlarda odam
o‗z zimmasiga olgan rollariga aloqador xulq-atvornida o‗zgarishi, yoshni ulg‗ayib
borishi ham shaxsning psixologik qiyofasi (milliylik, etnik ta‘sir asosida) muayyan
darajada barqarorlikni saqlaydi. Mazkur nisbiy barkarorlik odam qat-nashadigan
uning yashash sharoitlari, jismoniy xususiyatlarining qiyofasi bilan uyg‗unliqtsa
shakllantiruvchi ijtimoiy munosabatlar yig‗indisining doimiyligi bilan uzviy
bog‗likdir. Biroq biz qayd qilib o‗tgan doimiylik nisbiy xususiyatga egadir. Chunki
shaxsni psixik tuzilishining o‗zgarishi jahon psixologlarining bir qator
tadqiqotlarida o‗rganilgan. Bu o‗zgarishlar odamning yashash muhiti, amalga
oshiradigan faoliyatida namoyon bo‗duvchi hisoblanib, ular ijtimoiy ta‘sir, tarbiya
sharoitiga bevosita alokadordir.
Demak, shaxsning niebatai barqaror va nisbatan o‗zgaruvchan xususiyatlari
inson xislatlarining yaxlitligi va o‗zaro bog‗liqligidan,tarkib topuvchi murakkab
birlikdan iboratdir. Odatda, shaxsni psixologik jihatdan o‗rganish o‗z tarkibiga ikki
asosiy ilmiy muammoni qamrab oladi.
Shaxsni faolligining manbai uning ehtiyojlari hisoblanib, xuddi shu ehtiyojlar odamni
muayyan tarzda va ma‘lum yo‗nalishda harakat qilishga undaydi. Xuddi shu boisdan
ehtiyoj shaxs faolligining manbai sifatida yuzaga keladi va uning yaqqol turmush
sharoitiga bog‗liqligini aks ettiruvchi holatdir.
Ehtiyojlarda shaxsning yaqqol ijtimoiy turmush sharoitlariga bog‗likdigi motivlar
tizimi (motivatsiya) sifatida o‗zining faol jabhalari bilan ifodalanadi. Motivlar ma‘lum
extiyojlarni qon-dirishga karatilgan faoliyatga nisbatan moliklikdir, degan
ta‘riflanishga mutlaqo mosdir. Psixologiya fanida qiziqishlar deganda, odamlarning
bilish jarayoniga yo‗naltirilgan ehtiyojlarning hissiy aks etishidir. Bilish extiyojlarini
shaxs tomonidan qondi-rilishi uning bilimlaridagi uzilishlarini to‗ldirishga, ta‘lim
vaziyatlariga to‗g‗ri moslashishga hamda ularni tushunishga zarur imkoniyatlar yaratadi
va yordam beradi.
E‘tiqod odamning shaxsiy qarashlari, xulq-atvor tamoyillari, ilmiy dunyoqarashlariga
asoslanib harakat qilishga undovchi angla-shilgan ehtiyojlar majmuidir. E‘tiqod shaklida
yuzaga keladigan ehtiyojlarning mazmunini odamni qurshab turgan tabiat va u
yashaydigan jamiyat haqidagi bilimlar hamda ularni muayyan darajada shaxs tomonidan
anglash hosil qiladi va asta-sekin turli tashqi ta‘sir-lar yordamida takomillashib
boradi.
Insonda vujudga keladigan tilaklar sa‘y-harakatlar motivlari hisoblanib, bu motivlarda
aynan shu vaziyatda bevosita yaqqol namoyon bo‗lmagan turmush va rivojlanish
sharoitlarida ehtiyojlar ifodalanadi.
Shaxsning psixik taraqqiyotining harakatlantiruvchi kuchlari insonning hayoti-
faoliyati davomida o‗zgarib turuvchi ehtiyojlari bilan ularni qondirishning haqiqiy
imkoniyatlari o‗rtasidagi qarama-qarshiliklar bo‗lib hisoblanadi. Bular to‗g‗risida
jahondagi ilmiy psixologik adabiyotlarda bir qator kimmatli va boy materiallar
mavjuddir.
Odatda, shaxsni rivojlantirish, shakllantirish, tarkib topti-rish, kamolotga yetkazish
mavjud qarama-qarshiliklarni, ziddiyatli vaziyatlarni yengish„ irodaviy zo‗r berish,
zo‗riqish, tanglik, jid-diylik holatlarini boshqarish, o‗zini qo‗lga olish orqali o‗shbu
faoliyatni amalga oshirishning oqilona, omilkor vositalarini (yo‗llari, usullari,
operatsiyalari, ko‗nikmalari, uquvlari, malakalari, odatlari, harakatlari, sa‘y-harakatlari
kabilarni) o‗zlashtirish, egallash natijasida vujudga keladi. Bularning barchasi imitatsiya
(takdid), identifikatsiya, refleksiya, stereotipizatsiya, ta‘lim, o‗qitish, o‗qish, o‗rganish,
o‗rgatish, saboq olish, o‗zlashtirish, musta-qil bilim olish jarayonida yuzaga keltiriladi.
Mazkur holatda aniq faoliyat orqali ehtiyojni qondirish qonuniy ravishda yanada yuksak-
roq, yuqori boskichdagi yangi xususiyatga ega bo‗lgan ehtiyojni tug‗diradi.
Shunday qilib, ehtiyojlarning tug‗ilishi, taraqkiyoti, ularni saralash va shakllantirish
hamda mustaqil, demokratik, huquqiy ja-miyat kishisiga xos bo‗lgan milliy, hududiy
ma‘naviyat, ruhiyat va qadriyatlarning qonuniyatlariga, xossalariga, mexanizmlariga asos-
langan sharqona, o‗zbekona yuksak axloqiy xislarga ega insonlarni voyaga yetkazish
respublikamiz psixolog olimlarining oldida turgan asosiy vazifalaridan biridir. Buning
uchun psixologlar ko‗p taj-ribalarda sinalgan (ishonchli, validli, reprezentativ) testlar,
metodlar (innovatsion xususiyatli), metodikalar (ularning invariant-lari, variatsiyalari,
modifikatsiyalari), muayyan kasbiy malakalar, uslubiy qurollar (ko‗rsatmalar, tavsiyalar,
ishlamalar, modulь va reyting tizimlari), zamonaviy texnik vositalar bilan to‗la-to‗kis
qurollanishlari, nazariy va amaliy bilimlarni egallashlari, olin-gan natijalarni ko‗p qirrali
(sifat, mikdor, korrelyatsion, disper-sion, faktor va hokazo) taxdil qila bilishlari, chuqur
talqin qila olishlari mutlaqo zarurdir. Chunki bularsiz shaxsni komil inson sifatida
shakllantirish, kamol toptirish mutskin emas, binobari«, ikkiyoqlama o‗zaro ta‘sir
bunday imkoniyat yaratishga qodir.
Dostları ilə paylaş: |