Shaxsning
tuzilishini tarkib toptiradigan ikkinchi bir qismni – interindivid. Shaxsiy
fazilatlarning namoyon bo‘lishi guruh tarzidagi o‘zaro munosabatlarning
namoyon bo‘lishi sifatida, guruh tarzidagi namoyon bo‘lish esa shaxsning
o‘zini namoyon qilishining aniq shakli sifatida yuzaga chiqadi
.
Intraindivid va interindivid kichik sistemalari shaxs-ning o‗zini namoyon
qilishining barcha jihatlarini aks ettira olmaydi.
Shaxsning tuzilishini tarkib toptiradigan uchinchi bir qismni - metaindivid
(individning ustki ko‘riniish) kichik tuzilishini ham alohida ko‘rsatish
imkoniyati mavjuddir
.
Bunda shaxs individning organik gavdasidan tashqariga chiqarilib qolmasdan,
balki uning boshqa individlar bilan «shu erda va endilikda» mavjud bo‗lgan
aloqalaridan ham tashqarida joylashtiriladi. Bunday xolda subhektning o‗z
faoliyati yordamida bilib yo bilmasdan boshqa kishilarga o‗tkazadigan
«jamg‗armalari» psixologning diqqat markazida bo‗ladi. Bu bilan individ shaxs
sifatida o‗zi bilan u yoki bu darajada bog‗liq odamlarning aqliy va hissiy-irodaviy
jihatlarida faol tarzda hosil qilinadigan tub o‗zgarishlar subyekti bo‗lib xizmat
qiladi. Ga subyektning boshqa individlarga taosir o‗tkazishi chog‗idagina emas,
balki bevosita bir lahzalik o‗zaro birgalikda harakat qilish chegaralaridan
tashqarida ham o‗zligini boshqalarda o‗ziga xos davom ettirishdsk faol jarayon
haqida bormoqda. Subyektning o‗zligiki boshqa individda davom etgirishdan,
boshqa kishilarga o‗tkazilgan «jamg‗armalar» hisobiga o‗zining shaxs sifatida
boshqalar «ko‗ngildagidek» o‗rnashib qolishi tahminlashdan iborat bo‗lgan bu
jarayon personalizatsiya (personajlashtirish) degan nom olgandir.
«Shaxs» va «individuallik» tushunchalari qanchalik darajada birlikdan iborat
bo‗lganiga qaramay, bir-biriga mos kelmasligining o‗zi ham shaxsning tuzilishini
kishining individual-psixologik xislatlari va fazilatlaridan tarkib topadigan
allaqanday shakl sifatida tasavvur qilish imkoniyatini bermaydi. «Shaxs» va
«individuallik» tushunchalari (xuddi «individ» va «shaxs» tushunchalari singari)
aynan bir-biriga o‗xshaydi, deb tan olinadigan va shaxsga tabiatan ijtimoiy
munosabatlar subyekti sifatida, individnnng sistemasi tarzidagi sotsial fazilat
sifatida qaraladigan G‗arb psixologiya shaxs bilan individuallikning strukturasi
bir-biriga tamomila mosligi tan olinadi. Bunday psixologik maktablar va
yo‗nalishlarning vakillari individuallikning tuzilishi aniq ta‘riflab berilsa bas,
bukishining shaxsini to‗laligicha o‗z ichiga oladiva ta‘riflab beradi, degan nuqtai
nazarni ilgari surishadi. Jumladan, psixologlar maxsus shaxsiy so‗roqnomalarni
qo‗llashadi (bular sinaluvchining o‗ziga, o‗zining individual-shaxsiy fazilatlariga
o‗zi baho berishini taklif etadigan savollardan tashkil topgan o‗ziga xos
anketalardir). Ulardagi javoblar mazmunini tahlil qilgan va so‗roq natijalarini
matematik amallar vositasida qayta ishlagan holda tadqiqotchi biron bir hislatning
(tipning) ana shu hislatga mos keladigan darajasida namoyon bo‗lishining sonlar
bilan ifodalanadigan belgisiga ega bo‗ladi. Lekin bunday metodlar yordamida nari
borsa kishining individualligi tavsiflanishini tasavvur qilish mumkin. Biroq kishi
jalb etilgan ijtimoiy munosabatlarning «yaxlit birligida» shaxsni har tomonlama
tavsiflab bo‗lmaydi.
Haqiqatda esa, agar shaxs hamisha o‗zining aniq sotsial muhiti bilan «haqiqiy
munosabatlari» subyekti sifatida namoyon bo‗lishi inobatga olinadigan bo‗lsa,
«shaxsning tuzilishiga aniq sotsial guruhlar va jamoalar faoliyati va munosabatida
tarkib topadigan ana shu «haqiqiy munosabatlar» va aloqalar muqarrar tarzda
kiritilishi shart.
Jumladan, psixologiyada individuallikning ko‗gina hislatlari- moslashuvchanlik,
tajovuzkorlik, mayillik darajasi, tashvishlanish va shular kabilar aniqlantandir.
Bular jamlanib individning o‗ziga xosligini ko‗rsatadi. Bu psixologik hodisalar o‗z
mohiyatiga ko‗ra o‗zaro munosabatda bo‗lib, oshkorayoki oshkora bo‗lmagan
holda allaqanday muhitning mavjudligini taqozo etadi. Shaxs itxn ana shunda
muhitga nisbatan moslashuvchanlik, tajovuzkorlik tashvishlanish va hokazolarni
namoyon qiladi. Bordiyu, agar ‗damlarning individual fazilatlari bu tadqiqotlarda
izchil, o‗zgaruvchan, rang-barang mazmunli tarzda namoyon bo‗lsa,- u holda
sotsial muhit o‗zgarmaydigan, shakllanmagan (amorf), mazmuksiz, «umuman
muhit» sifatida tasavvur qilinadi. Sotsial muhitnnng «shaxs-muhit»dan iborat
o‗zaro munosabatiga qiyosan anhana bo‗lib qolgan mexaiistik tarzda talqin
qilinishi muhitni yo faol shaxsning o‗z kuch-g‗ayratlarini ishga soladigan
mpaydon sifatida, sxud guruh tarzida shaxsga tazyiq ko‗rsatuvchi kuch sifatida
izohlaydi. Shaxsning va uni qurshab turgan sotsial muhitning o‗zaro birgalikdagi
harakatining faol xususiyati to‗g‗risidagi tasavvur g‗arb fanida na shaxs
psixologiyasining nazariy qismlari to‗qimalariga va na shaxsni tadkiq etishning
psixologik metodlariga kiritilmagandir.
Lekin sotsial muhitga nisbatan «umuman muhitga» bo‗lgani kabi yondashuv
shaxs yashaydigan, harakat qiladigan va rivojlanadigan hamda sotsial jihatdan bir-
biriga bog‗liq o‗zaro munosabatlar sistemasiga dahli bo‗lmagan umuman shaxs
haqidagi nazariy tasavvurni keltirib chiqardi. G‗arbning an‘anaviy shaxs
psixologiyasi qurol qilib olgan barcha shaxsiy so‗roqnomalar o‗sha shakllanmagan
(amorf) sotsial muhitga qarab tuzilgan bo‗ladi.
Shu bilan birga aniq sotsial guruh sharoitlarida indnvidual-psixologik fazilatlar
shaxsning unga hamisha ham mos kelavermaydigan fe‘l-atvori shaklida mavjud
bo‗ladi. Kishining individualligi birgalikdagi aniq faoliyat va munosabatning
guruh rivojlanishining muayyan darajasi uchun xarakterli bo‗lgan sharoitlarida
jiddiy ravishda qayta o‗zgaradi. Bunday sharontlarda individual-psixologik
xususiyat shaxsiy fazilat, shaxslararo munosabatning jihati sifatida o‗zgaradi. Bu
gipoteza hozirgi aytda tekshirilgan va qator aniq ilmiy ishlarda tasdiqlangan.
Bir tadqiqotning vazifasi, jumladan, yuqorida ko‗rsatilgan gipotezani shaxsnnng
hislati sifatidagi gaga ko‗nish (moslashuvchanlik) ‗datiga moslab, shunnngdek
bunda qarama-qarshi hodisaga guruhdagi shaxslararo munosabatlarning hodisasi
sifatida jamoaning o‗zini o‗zi belgilashiga moslab tekshirishdan iborat qilib
qo‗yilgan edi. Gipoteza tajribaning quyidagicha tartibida aniqlashtirildi. Real
tarzda mavjud bo‗lgan bir qancha guruhlar guruh tarzida rivojlanishning hali
uyushmagan guruhdan tortib to jamoaga qadar darajalar ierarxiyasini hosil qiladi.
Har bir guruhda sinaluvchilarning uchdan bir qismiga yaqini, tajriba
mahlumotlariga qaraganda, guruhning uyushganligi darajasiga bog‗liq bo‗lmagan
holda ahamiyatsiz vaznyatda moslashuvchanlnkka mayillik ko‗rsatishdi. Shaxsiy
so‗roqnomalarning ma‘lumotlari ham ana shundan dalolat beradi. Hamma ga
sinaluvchilar rivojlanish darajasi har xil bo‗lgan guruhlarda jamoaning o‗zini-o‗zi
belgilash hodnsasini aniqlash maqsadida o‗tkaziladigan tajriba sharoitida o‗zlarini
qanday tutishlarida edi. Tajriba mahlumotlari rivojlanish darajasi har xil bo‗lgan
va o‗zlariga nisbatan uncha ahamiyatsiz taosir o‗tkazilganda guruh tarzidagn
tazyiqqa ko‗nadm degan xulosaga kabi xususiyati borligini, yaoni jamoa
qadriyatlarni himoya qila borib, guruh tarzidagi tazyiqqa yon bermaslik kabi
qobiliyati mavjudligini ko‗rsatnshinn tasdiqladi. Boshqacha so‗z bilan aytganda,
gaga ko‗nish kabi individual-psixologik fazilat jamoa a‘zosi sifatida individning
shaxsida tubdan o‗zgarib qolishi mumkin. Guruhlarga kiradigan individlar
jamoaning o‗zini-o‗zi belgilash kabi xususiyati borligini, yaoni jamoa qadriyatlarni
himoya qila borib, guruh tarzidagi tazyiqqa yon bermaslik kabi qobiliyati
mavjudligini ko‗rsatnshinn tasdiqladi. Boshqacha so‗z bilan aytganda, gaga
ko‗nish kabi individual-psixologik fazilat jamoa a‘zosi sifatida individning
shaxsida tubdan o‗zgarib qolishi mumkin.
Boshqa tadqiqotlarda kishi individualligining ekstraunitivligi (o‗zining xususiy
muvaffaqiyatsizliklari uchun aybni boshqa ‗damlarga ag‗darish mayli) kabi belgisi
yaxshi jamoa a‘zosining fe‘l-atvoriga xos bo‗lish-bo‗lmasligi, yaoni bu uning
shaxsida muqarrar namoyon bo‗lish-bo‗lmasligi aniqlandi. oldiniga maxsus shaxs
testi yordamida ekstraunitivligi yaqqol sszilib turgan sportchilar (sportning
o‗ynaladi ga turlariga oidkomandalarning a‘zolari orasida ular juda ham ko‗chilik
edi) guruhi aniqlandi. Individuallikning ushbu belgisi ular uchun etakchi
hisoblanmish sport faoliyatida ularning shaxsiga oidfazilatlarni aniq ko‗rsatib
beradigandek tuyuladi. Haqiqatda esa sportchilarning yaxshi uyushgai guruhlarida
(haqiqiy jamoalarda), shaxsiy test ma‘lumotlariga bin‘an ekstraunitiv shaxslar o‗z
komandasi a‘zolariga nksbatan jamoaning aynan bir xil bo‗lib qolishiga qaratilgan
munosabatda bo‗la boshlashibdi, yaoni shaxsnig ekstraunitiv belgisiga tamomila
qarama-qarshi fazilatni namoyon qilishibdi,
Shunday qilib, inson shaxsining tuzilishi individuallikning tuzilishiga qaraganda
keng ekanligi shubhasizdir. Shu boisdan bunga, birinchi navbatda, uning
individualligini ko‗rsatadigan va faqat ehtirosda, ichki qiyofada qobiliyatlarda va
hokazolarda ancha keng ifodalanadigan fazilatlari va umumiy tuzilishinigina emas,
balki shaxsning rivojlanish darajasi har xil bo‗lgan guruhlarda, ana shu guruh
uchun etakchi hisoblangan faoliyat orqali ifodalanadigan individlararo
munosabatlarda o‗zini namoyon etishini ham qo‗shish shart. Psixologiyasi nuqtai
nazaridan olganda, individuallik tarzidagi shaxsni tadqiq etish natijasida olingan
ma‘lumotlar individlararo munosabatlar subyekti sifatidagi shaxsning ta‘rifiga
bevosita kuchirilishi mumkin emas: individul-tipik xususiyat shaxs yashayotgan va
shakllanayotgan birlikning rivojlanishiga va individlararo munosabatlarning
bilvosita ifodasn hisoblangan faoliyatning xarakteri, qadriyatlari va maqsadlariga
bog‗liq tarzda jiddiy ravishda turli xil ko‗rinishda namoyon bo‗ladi.
Inson shaxsi tuzilishida biologik (tabiiy) va ijtimoiy omillarning o‗zaro nisbati
masalasi hozirgi zamon psixologiyasidagi eng murakkab va mun‘zarali
masalalardan biridir.
Dostları ilə paylaş: |