O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi s. B. Bairova, G. M. Abduraupova
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
SOG‘LOM TURMUSH TARZI TALABLARI
VA KASALLIKLARNING OLDINI OLISH Turmush tarzi – insonning hayotdagi yashashi, mehnat qili- shi, dam olishi, davolanishi va boshqalarni o‘z ichiga olgan tushunchadir. Uning tarkibiy qismlariga insonning ijtimoiy- siyosiy, ishlab chiqarish va undan tashqari vaqtdagi faoliyati, ijtimoiy-madaniy faoliyati hamda tibbiy faollik kiradi. Inson o‘z hayoti davomida turli salbiy ta’sirlarga, turli sharoit va nojo‘ya holatlarga tushib qolishi mumkin. Bular esa aholini salomatlik haqidagi bilimlarini oshirishga, sog‘lom turmush tarziga rioya qilishga undashni taqozo qiladi. Sog‘lom turmush tarzi keng ma’nodagi tushuncha bo‘lib, u quyidagi faollikni talab qiladi: 1) unumli mehnat qilish; 2) faol dam olish; 3) to‘g‘ri ovqatlanish; 4) doimiy jismoniy harakat; 5) organizmni chiniqtirish; Surunkali kasalliklar Uzoq davom etuvchi va cheklangan hayot faoliyatini talab qiluvchi kasalliklar (parhez, yotoq tartibi, cheklangan jismoniy harakat) O‘limga olib keluvchi og‘ir kasalliklar 34 6) shaxsiy va psixogigiyena qoidalariga rioya qilish; 7) zararli odatlardan o‘zini tiyish; 8) o‘z vaqtida dispanser ko‘rigidan o‘tib turish. Inson o‘z hayotidan qoniqishida unumli mehnat qilishi muhim o‘rin egallaydi. Insonning jamiyatda o‘z o‘rni bo‘lishi, o‘z mehnatidan qoniqishi, boshqalarning bu mehnat mevalar- dan bahramand bo‘lishi uning o‘z-o‘ziga berishi mumkin bo‘l- gan bahoni oshiradi. Mehnat qilishning asosiy sababi odam- larning hayoti va oilasi uchun pul topish hisoblanadi. Lekin shu bilan birga ko‘pchilik odamlar o‘z bajaradigan ishlaridan huzurlanadilar. Inson normal hayot kechirishda faol dam olish muhim ahamiyatga egadir. Ko‘pchilik dam olish deganda televizor oldida hordiq chiqarishni tushunadilar. Lekin og‘ir mehnat kunidan so‘ng organizm kuchini tiklash uchun faol dam olish tavsiya etiladi. Faol dam olish deganda teatr va muzeylarga, ko‘rgazmalarga, sport musobaqalariga tashrif buyurish, tog‘ va adir yon bag‘rilarida dam olish tushuniladi. Agar kishining biror qiziqqan xobbisi bo‘lsa, u bilan shug‘ullanish unga huzur bag‘ishlasa, keyinchalik ish faoliyatida ham unum bo‘ladi. Salomatlikni uzoq vaqt saqlab turishi uchun to‘g‘ri ovqat- lanish lozimdir. To‘g‘ri ovqatlanish deganda kishining mehnat tarzi, yoshi, jinsi va boshqa omillarni hisobga olgan holda ovqatlanish tushuniladi. To‘g‘ri ovqatlanish insonning hayot faoliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatib, tashqi muhit salbiy omillariga chidamini oshiradi, yuqori himoya qobiliyatini ta’minlaydi. To‘g‘ri ovqatlanishda quyidagi shartlarga amal qilish zarur: • ovqatning ratsioniga (ovqat tarkibida yog‘, oqsil va ugle- vodlar kerakli nisbatda bo‘lishi va sarflangan energiyani to‘la qoplashi kerak); • ovqat tarkibining sifatiga (har kuni inson ovqati turlicha bo‘lishi kerak bo‘lib, ovqat tarkibida turli xil unli va yormali mahsulotlar, sabzavot va mevalar, go‘sht va sut mahsulotlari bo‘lishi kerak); • ovqatlanish tartibiga; (kun davomida 3 yoki 4 marta ovqatlanish maqsadga muvofiqdir. Bunda kundalik ovqatning 20–25 % i nonushtaga, 30–35 % i tushlikka, 10–15 % tolma- choyga va 20–25 % i kechki ovqatga taqsimlanadi; 35 • oziq-ovqat mahsulotlarini yaxshi tayyorlanishi va saqla- nishi (ovqatlarni tayyorlash davrida kerakli texnologiyalarga rio- ya qilish, eng asosiysi tayyorlanayotgan ovqat tarkibida kerakli vitamin va tarkibiy qismlarni saqlanib qolishiga harakat qilish muhimdir. Sog‘lom turmush tarzining tarkibiy qismlaridan biri doimiy jismoniy harakat bilan shug‘ullanishdir. Bunda organ va siste- malarga kelgan qon miqdori oshadi, buzilgan faoliyati me’yor- lashadi, skelet va mushaklar rivojlanib, qaddi-qomatini raso qiladi. Kundalik hayot davomida badantarbiya qilish, sport bilan shug‘ullanish salomatlikka ijobiy ta’sir qiladi. Jismoniy harakat- lar bilan shug‘ullanishni asta-sekinlik bilan boshlab, muntazam shug‘ullanish, organizmning individualligini hisobga olish zarurdir. Hozirgi kunda odamlar orasida ko‘p uchrayotgan muam- molardan biri – ortiqcha vazndir. Rivojlangan mamlakatlarda ortiqcha vaznli odamlar umumiy aholining 60% ini tashkil qiladi. Bu holatni oldini olish uchun to‘g‘ri ovqatlanish, doimiy jismoniy harakat bilan shug‘ullanish va vaznni doimo nazorat qilib borish zarurdir. Normal vazn ko‘rsatkichini topish uchun Ketli indeksidan foydalaniladi. Buning uchun bo‘y uzunligining kvadratini vaznga nisbati olinadi. Normal Ketli indeksi 25 ga teng. Bu ko‘rsatkichning 26 va undan yuqori bo‘lishi ortiqcha vaznni bildiradi. Inson sog‘lom bo‘lishi uchun o‘z organizmini doimo chiniqtirib borishi kerak. Chiniqtirish organizmni noqulay iqlim sharoitlariga chidamini oshiradi. Sust va faol chiniqtirish tafovut 36 qilinadi. Sust chiniqish odamga bog‘liq bo‘lmagan holda kechib, yozda yengil kiyinish va yalangoyoq yurish, suv havzalarida cho‘- milish ko‘rinishida bo‘lishi mumkin. Faol chiniqishda sun’iy ravishda hosil qilingan, qat’iy taqsimlangan turli omillardan foydalaniladi. Faol chiniqtirishga maxsus mashqlar kiradi. Or- ganizmni chiniqtirishni asta-sekinlik bilan boshlab, muntazam davom ettirish, eng asosiysi organizmning individualligini hisobga olish muhimdir. Tozalikka rioya qilish salomatlik shartlaridan biridir. Shaxsiy gigiyenaga rioya qilish ko‘pgina yuqumli kasalliklarning oldini oladi. Oddiygina qo‘lni to‘g‘ri yuvish orqali juda ko‘p bakteri- yalarni yo‘qotish mumkin. Bu esa o‘tkir ichak infeksiyalari, ichketar, gepatit, gijja va boshqa kasalliklarning oldini olish demakdir. Zararli odatlarga chekish, alkogol va narkotik moddalar qabul qilish va boshqalar kiradi. Bu odatlar organizmga salbiy ta’sir qilib, inson umrini sezilarli darajada qisqartiradi. Kasalliklarni erta aniqlash va oldini olish sog‘lom turmush tarzi talablaridan biri bo‘lib, shu maqsadda aholi doimiy dis- panserizatsiya ko‘rigidan o‘tib turishi lozim. Dispanserizatsiya ko‘riklarining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 1) kasalliklarni erta aniqlash va davolash; 2) konsultatsiyalar o‘tkazish; 3) kasallanish va o‘lim sabablarini o‘rganish; 4) umumiy tarmoq shifokoriga tashkiliy-uslubiy yordam ko‘rsatish. Sog‘lom turmush tarzi aholi salomatligiga ijobiy ta’sir ko‘r- satadi. Aholi o‘rtasida sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilishda, kasalliklarni oldini olish va tibbiy madaniyatni namoyon qilish- da tibbiy, ijtimoiy va matbuot xodimlari birgalikda ish olib borishlari zarur. Bu sohada tibbiy-ijtimoiy xodimlarga qo‘shim- cha mas’uliyat yuklanadi. Ular aholi o‘rtasida tibbiy madani- yatni oshirish, sog‘lom turmush tarzini targ‘ib qilish borasida tushuntirish va o‘qitish ishlarini olib borishlari, eng asosiysi bu borada shaxsiy namuna ko‘rsatishlari zarur. |