Standartlari
Yüklə 4,41 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6-misol.
Radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddati noma’lum. Uni ma’lum davrda to’lov qilish orqali muddatini noaniq muddatga uzaytirib turish mumkin. O’tgan davrlarda litsenziya muddatini uzaytirish bo’yicha qarshiliklar bo’lmagan. Bu olingan litsenziya kompaniya tomonidan noaniq muddatda ishlatilishini bildiradi. Radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddati noma’lum bo’lganligi sababli uning muddati aniq bo’lguncha amortizatsiya hisoblanmaydi. Uning foydali muddati aniq bo’lgach, amortizatsiya hisoblanadi. 36 BHXS ga asosan uning qadrsizlanishi har yili aniqlab turiladi. 7-misol. 6-misoldagi radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddatini uzaytirish davrida organ tomonidan yana 3 yildan so’ng uni to’xtatilishi aytildi. Radio eshittirishlar uchun olingan litsenziyaning muddati aniq 3 yil bo’lganligi sababli unga amortizatsiya hisoblanadi. Uning foydali muddati aniq bo’lgach, 3 yil davomida amortizatsiya hisoblanadi. 36 BHXS ga asosan uning qadrsizlanishi har yili aniqlab turiladi. Agarda yangilashdan tadbirkorlik sub’ektiga oqimi kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlar bilan solishtirilganda, tadbirkorlik sub’ekti uchun yangilash xarajati ahamiyatli bo’lsa, yangilash qiymati mohiyatan yangilash sanasida yangi nomoddiy aktivni sotib olish qiymatini aks ettiradi. Aniq foydali xizmat muddatlariga ega nomoddiy aktivlar Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning eskirish hisoblanadigan qiymat uning foydali xizmat muddati davomida sistematik tarzda taqsimlanishi lozim. Amortizatsiya boshlanishi lozim, qachonki aktiv foydalanishda bo’lsa, ya’ni qachonki u rahbariyat tomonidan ko’zlangan ishlay olish holati uchun zarur bo’lgan joyda va sharoitda bo’lsa. Amortizatsiya vaqtliroq sanada, ya’ni aktiv MHXS 5 ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan) sana bilan aktivni balansdan chiqarish sanasi solishtirilgandagi vaqtliroq sanada to’xtatilishi lozim. Foydalanilgan amortizatsiya usuli tadbirkorlik sub’ekti tomonidan aktivning kelgusi iqtisodiy manfaatlari o’zlashtirilishi ko’zda tutilgan holatini aks ettirishi lozim. Agar ushbu holat ishonchli aniqlanmasa, to’g’ri chiziqli (bir tekis maromda) usul qo’llanilishi lozim. Har bir davr uchun amortizatsiya summasi foyda yoki zararlarda tan olinishi lozim, bunda mazkur yoki boshqa Standart boshqa aktivning balans qiymatiga kiritishga ruxsat bermaguncha yoki talab qilmaguncha. Aktivning eskirish hisoblanadigan qiymatini uning foydali xizmat muddati 125 davomida sistematik tarzda xarajatlarga olib borish uchun turli amortizatsiya usullaridan foydalanish mumkin. Ushbu usullar to’g’ri chiziqli usul, kamaiyb boruvchi qoldiq usuli va ishlab chiqarish birligi usulini qamrab oladi. Foydalanadigan usul aktivda mujassamlangan kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni iste’mol qilishning ko’zda tutilgan holatga asoslangan holda tanlanadi va davrdan davrga muvofiq tarzda qo’llaniladi, bunda ushbu kelgusi iqtisodiy manfaatlarni iste’mol qilishning ko’zda tutilgan holatida o’zgarishlar bo’lmaguncha. Amortizatsiya odatda foyda yoki zararda tan olinadi. Biroq, ayrim holatlarda aktivda mujassamlangan kelgusi iqtisodiy manfaatlar boshqa aktivlarni yuzaga keltirish uchun o’zlashtiriladi. Bunday holatda, amortizatsiya miqdori boshqa aktiv tannarxining tarkibiy qismini tashkil etadi va uning balans qiymatiga kiritiladi. Masalan, ishlab chiqarish jarayonida foydalaniladigan nomoddiy aktivlarning amortizatsiyasi tovar-moddiy zahiralarning balans qiymatiga kiritiladi (MHXS 2 “Tovar-moddiy zahiralar” ga qarang). Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning tugatish qiymati nolga teng deb faraz qilinishi lozim, bunda quyidagilar sodir bo’lmaguncha: (a) aktivning foydali xizmat muddati oxirida uchinchi tomonning uni sotib olish bo’yicha majburiyati mavjud bo’lishi; yoki (b) aktiv uchun faol bozor (MHXS 13 da ta’riflangandek) mavjud va: - tugatish qiymat ushbu bozor ma’lumotlari asosida aniqlanishi mumkin; va - aktivning foydali xizmat muddati oxirida bunday bozor mavjud bo’lish extimoli bor. Aniq foydali xizmat muddatiga ega aktivning eskirish hisoblanadigan qiymat tugatish qiymatni chegirgandan so’ng aniqlanadi. Nolga teng bo’lmagan tugatish qiymat shuni anglatadiki, tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivni uning iqtisodiy muddati yakunlanishidan oldin hisobdan chiqarishni ko’zda tutadi. Aktivning tugatish qiymatini baholash hisobdan chiqarishda qoplanadigan qiymatga asoslanadi, bunda baholash sanasida foydali xizmat muddati tugagan va aktivdan foydalanadigan o’xshash sharoitlarda ishlagan o’xshash aktivning sotilishi bo’yicha narxlardan foydalaniladi. Tugatish qiymat kamida har moliyaviy yil yakunida ko’rib chiqiladi. Aktivning tugatish qiymatidagi o’zgarish BHXS 8 “Hisob siyosatlari, buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar va xatolar” ga muvofiq buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish sifatida hisobga olinadi. Nomoddiy aktivning tugatish qiymati aktivning balans qiymatiga teng yoki ko’proq miqdorda oshishi mumkin. Agarda shunday bo’lsa, aktivning amortizatsiya miqdori nolga teng bo’ladi, bunda uning tugatish qiymati keyinchalik aktivning balans qiymatidan past summagacha kamaymaguncha. Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktiv uchun amortizatsiya davri va amortizatsiya usuli kamida har moliyaviy yilning yakunida qayta ko’rib chiqilishi lozim. Agarda aktivning kutilgan foydali xizmat muddati oldingi baholashlardan farq qilsa, amortizatsiya davri muvofiq tarzda o’zgartirilishi lozim. Agarda aktivda mujassamlangan kelgusi iqtisodiy manfaatlarni iste’mol qilishning ko’zda tutilgan holatida o’zgarishlar mavjud bo’lsa, amortizatsiya usuli o’zgargan holatni aks etitrish 126 uchun o’zgartirilishi lozim. Bunday o’zgarishlar MHXS 8 ga muvofiq buxgalteriya hisobi maqsadida baholashlardagi o’zgarishlar sifatida hisobga olinishi lozim. Nomoddiy aktivning muddati davomida, uning foydali xizmat muddatining baholanishi noo’rinligi yaqqol namoyon bo’lishi mumkin. Masalan, qadrsizlanish bo’yicha zararni tan olish shuni ko’rsatishi mumkinki, amortizatsiya davri o’zgartirilishi zarur. Davr mobaynida, nomoddiy aktivdan tadbirkorlik sub’ektiga oqimi kutilgan kelgusi iqtisodiy manfaatlarning holati o’zgarishi mumkin. Amortizatsiyaning to’g’ri chiziqli usuli emas, balki kamayib boruvchi qoldiq usuli o’rinligi yaqqol namoyon bo’lishi mumkin. Boshqa misol sifatida litsenziyada aks ettirilgan huquqlardan foydalanish kechiktirilishini, qaysiki biznes rejaning boshqa qismlarini tuxtatib qo’ygan holatini, keltirish mumkin. Bunday holatda, aktivdan oqib keladigan iqtisodiy manfaatlar keyingi davrlargacha olinmasligi mumkin. Aniqsiz foydali xizmat muddatiga ega bo’lgan nomoddiy aktiv amortizatsiya qilinmasligi lozim. BHXS 8 ga muvofiq, tadbirkorlik sub’ektidan aniqsiz foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning uning qoplanadigan qiymatini uning balans qiymatiga solishtirgan holda, (a) har yili va (b) qachonki nomoddiy aktivning qadrsizlanishi mumkin bo’lgan paytda qadrsizlanishga tekshirilishi talab etiladi. Amortizatsiya qilinmaydigan nomoddiy aktivning foydali xizmat muddati hodisa va sharoitlar ushbu aktivning foydali xizmat muddati aniqsiz deb baholanishiga haligacha asos berishini aniqlash uchun har davrda qayta ko’rib chiqilishi lozim. Agar ular bunday xulosa uchun asos bermasa, foydali xizmat muddatining baholanishi aniqsizdan aniqqa o’zgarishi BHXS 8 ga muvofiq buxgalteriya hisobi maqsadida baholashdagi o’zgarish sifatida hisobga olinadi. BHXS 36 ga muvofiq, nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatini aniqsiz emas, balki aniq deb qayta ko’rib chiqish shuni ko’rsatadiki, aktivga zarar yetkazilgan bo’lishi mumkin. Natijada, tadbirkorlik sub’ekti aktivning BHXS 36 ga muvofiq aniqlangan qoplanadigan qiymatini uning balans qiymatiga solishtirish orqali qadrsizlanishga tekshiradi va balans qiymatining qoplanadigan qiymatdan har qanday oshgan qismini qadrsizlanish bo’yicha zarar sifatida tan oladi. Nomoddiy aktivga zarar yetkazilganligini aniqlash uchun tadbirkorlik sub’ekti MHXS 36 ni qo’llaydi. Ushbu Standartda tadbirkorlik sub’ekti qachon va qanday qilib o’z aktivlarining balans qiymatini ko’rib chiqishi, qanday qilib aktivning qoplanadigan qiymatini aniqlashi va qachon qadrsizlanish bo’yicha zararni tan olishi yoki tiklanishi kerakligi tushuntiriladi. Quyidagi holatlarda nomoddiy aktiv hisobdan chiqarilishi lozim: (a) aktiv chiqib ketganida; yoki (b) undan foydalanishdan yoki uning chiqib ketishidan hech qanday kelgusi iqtisodiy manfaatlar kutilmaganida. Nomoddiy aktivning hisobdan chiqarilishi natijasida yuzaga keladigan foyda yoki zarar aktivning chiqib ketishidan olinadigan sof tushumlar, agarda bo’lsa, bilan 127 aktivning balans qiymati o’rtasidagi farq sifatida aniqlanishi lozim. U foyda yoki zararda tan olinishi lozim, qachonki aktiv hisobdan chiqarilsa (bunda MHXS 17 da sotish va qayta ijaraga olish bo’yicha boshqa talablar belgilanmagan bo’lsa). Foyda asosiy faoliyatdan daromad sifatida tasniflanmasligi lozim. Nomoddiy aktiv bir necha yo’llar bilan chiqib ketishi mumkin (masalan, sotish orqali, moliyaviy ijara kelishuvini tuzish orqali yoki hadya etish orqali). Bunday aktivning chiqib ketishi sanasini aniqlashda, tadbirkorlik sub’ekti tovarlarni sotishdan tushgan daromadlarni tan olish bo’yicha BHXS 18 “Daromad” dagi mezonlarni qo’llaydi. BHXS 17 sotish va qayta ijaraga olish orqali aktivlarning chiqib ketishiga nisbatan qo’llaniladi. Tadbirkorlik sub’ekti aktivning balans qiymatida nomoddiy aktivning qismini almashtirish tanarxini tan olsa, u eski almashtirilgan qismning balans qiymatini hisobdan chiqaradi. Agarda tadbirkorlik sub’ekti uchun almashtirilgan qismning balans qiymatini aniqlash imkoni bo’lmasa, u almashtirish tannarxidan almashtirilgan qismning qiymati u sotib olinganda yoki ichki ishlab chiqilganda qancha bo’lganligini ko’rsatadigan ko’rsatkich sifatida foydalanishi mumkin. Biznes birlashuvida qayta sotib olingan huquq holatida, agarda huquq uchinchi tomonga keyinchalik qayta chiqarilgan (sotilgan) bo’lsa, tegishli balans qiymati, agarda bo’lsa, qayta chiqarilish bo’yicha foyda yoki zararni aniqlashda foydalaniladi. Nomoddiy aktivning chiqib ketishida uning o’rniga olinadigan tovon dastlab uning haqqoniy qiymatida tan olinadi. Agarda nomoddiy aktiv uchun to’lov kechiktirilsa, olingan tovon dastlab pul mablag’idagi narx ekvivalentida tan olinadi. Tovonning nominal qiymati bilan pul mablag’idagi narx ekvivalenti o’rtasidagi farq BHXS 18 ga muvofiq foizli daromad sifatida tan olinadi va bu esa debitorlik qarz bo’yicha effektiv daromadlilikni aks ettiradi. Aniq foydali xizmat muddatiga ega nomoddiy aktivning amortizatsiyasi to’xtatilmaydi, agar nomoddiy aktiv boshqacha tarzda foydalanilmasa, bunda aktiv bo’yicha to’liq eskirish hisoblangan bo’lmasa yoki u MHXS 5 ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflanmagan bo’lsa (yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilmagan bo’lsa). Tadbirkorlik sub’ekti nomoddiy aktivlarning har bir turkumi uchun quyidagilarni ochib berishi lozim, bunda ichki ishlab chiqilgan nomoddiy aktivlar bilan boshqa nomoddiy aktivlarni farqlagan holda: (a) foydali xizmat muddatlari aniqsiz yoki aniqligi va agarda aniq bo’lsa, foydali xizmat muddatlari va foydalanilgan amortizatsiya stavkasi; (b) aniq foydali xizmat muddatlariga ega nomoddiy aktivlar uchun foydalanilgan amortizatsiya usullari; (v) davr boshidagi va oxiridagi jami balans qiymati va (yig’ilgan qadrsizlanish bo’yicha zararlar bilan umumlashgan) har qanday jamg’arilgan amortizatsiya; (g) umumlashgan daromad to’g’risidagi hisobotdagi nomoddiy aktivlarning har qanday amortizatsiyasi kiritilgan modda qator(lar)i; (d) davr boshidagi va oxiridagi balans qiymatining solishtirmasi, bunda quyidagilarni aks ettirgan holda: 128 - qo’shimchalar, bunda ichki ishlab chiqilganlarini, alohida sotib olinganlarini va biznes birlashuvi orqali sotib olinganlarini alohida ko’rsatgan holda; - MHXS 5 ga muvofiq sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan yoki sotishga mo’ljallangan sifatida tasniflangan hisobdan chiqarish guruhiga kiritilgan aktivlar va boshqa hisobdan chiqarishlar; - BHXS 36 ga muvofiq boshqa umumlashgan daromadda tan olingan yoki tiklangan qadrsizlanish bo’yicha zararlar (agarda bo’lsa) natijasida davr mobaynida yuzaga keladigan ko’payishlar yoki kamayishlar; - BHXS 36 ga muvofiq davr mobaynida foyda yoki zararlarda tan olingan qadrsizlanish bo’yicha zararlar (agarda bo’lsa); - BHXS 36 ga muvofiq davr mobaynida foyda yoki zararlarda tiklangan qadrsizlanish zararlari (agarda bo’lsa); - davr mobaynida tan olingan har qanday amortizatsiya; - moliyaviy hisobotlarni tadbirkorlik sub’ektining taqdimot valyutasiga o’tkazish va xorijiy bo’linmani taqdimot valyutasiga o’tkazish natijasida yuzaga keladigan sof kurs farqlari; va (viii) davr mobaynida balans qiymatidagi boshqa o’zgarishlar. Nomoddiy aktivlarning turkumi aktivlarning o’xshash xususiyatlari va tadbirkorlik sub’ekti faoliyatida foydalanishi bo’yicha guruhlashni aks ettiradi. Alohida turkumlar quyidagilarni o’z ichiga olishi mumkin: (a) brend nomlari; (b) titul ma’lumotlari (nomlanishlar) va nashr nomlari; (v) kompyuter dastur taminotlari; (g) litsenziyalar va franchayzinglar; (d) avtorlik huquqlari, patentlar va boshqa industrial mulk huquqlari, xizmat va amaliyot huquqlari; (e) retseptlar, formulalar, modellar, dizaynlar va andozalar; va (j) tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish jarayonidagi nomoddiy aktivlar. Yuqorida qayd qilingan turkumlar kichikroq (kengroq) turkumlarga ajratiladi (umumlashtiriladi), agarda bu moliyaviy hisobotlardan foydalanuvchilar uchun yanada o’rinliroq ma’lumotlarga olib kelsa. Tadbirkorlik sub’ekti BHXS 36 ga muvofiq qadrsizlangan nomoddiy aktivlar bo’yicha ma’lumotlarni ochib beradi. BHXS 36 tadbirkorlik sub’ektidan joriy davrda ahamiyatli ta’sirga ega yoki keyingi davrlarda ahamiyatli ta’sirga ega bo’lishi kutilgan buxgalteriya hisobi maqsadilda baholashdagi o’zgarishning xususiyati va miqdorini ochib berishni talab etadi. Bunday ma’lumotlar ochib berilishi quyidagilardagi o’zgarishlardan yuzaga kelishi mumkin: (a) nomoddiy aktivning foydali xizmat muddatining baholanishi; (b) amortizatsiya usuli; yoki (v) tugatish qiymatlar. Tadbirkorlik sub’ekti quyidagilarni ham ochib berishi lozim: (a) aniqsiz foydali xizmat muddatga ega deb hisoblangan nomoddiy aktivlar uchun, ushbu aktivning balans qiymati va aniqsiz foydali xizmat muddati deb 129 hisoblanishini tasdiqlaydigan sabablar. Ushbu sabablarni qayd qilishda, tadbirkorlik sub’ekti shunday omil(lar)ni aks ettirishi lozimki, qaysiki aktivni aniqsiz foydali xizmat muddatga egaligini aniqlashda ahamiyatli o’rin tutgan. (b) Tadbirkorlik sub’ektining moliyaviy hisobotlarida ahamiyatli bo’lgan har qanday alohida nomoddiy aktivning izohi, balans qiymati va qolgan amortizatsiya davri. (v) Davlat granti orqali sotib olingan va dastlab haqqoniy qiymatda tan olingan nomoddiy aktivlar uchun: - ushbu aktivlar bo’yicha dastlab tan olingan haqqoniy qiymat; - ularning balans qiymati; va - tan olingandan so’ng ular tannarx bo’yicha hisobga olish modeli asosida yoki qayta baholash modeli asosida baholanganligi. (g) Egalik huquqi cheklangan nomoddiy aktivlarning mavjudligi va balans qiymatlari hamda majburiyatlar uchun ta’minot sifatida ajratilgan nomoddiy aktivlarning balans qiymatlari. (d) Nomoddiy aktivlarni sotib olish bo’yicha shartnomaviy majburiyatlarning summasi. Agarda nomoddiy aktivlar qayta baholangan qiymatlarda hisobga olinsa, tadbirkorlik sub’ekti quyidagilarni ochib berishi lozim: (a) nomoddiy aktivlarning turkumi bo’yicha: - qayta baholash sanasi; - qayta baholangan nomoddiy aktivlarning balans qiymati; va - balans qiymat, qaysiki nomoddiy aktivlarning qayta baholangan turkumi tan olingandan so’ng tannarx bo’yicha hisobga olish modelidan foydalangan holda baholanganda tan olinadigan; va (b) Davr boshida va oxirida nomoddiy aktivlarga tegishli boshlang’ich qiymatiga nisbatan qayta baholash qiymatining oshgan summasi, bu schyotdagi davr mobaynidagi o’zgarishlarni hamda qoldiqni aktsiyadorlarga taqsimlashdagi har qanday cheklovlarni aks ettirgan holda. Qayta baholangan aktivlar turkumlarini ochib berish maqsadlarida kengroq turkumlarga umumlashtirish zarur bo’lishi mumkin. Biroq turkumlar umumlashtirilmaydi, agarda bu ham tannarx bo’yicha hiobga olish modeli ham qayta baholash modeli bo’yicha hisoblangan qiymatlarni qamrab olgan nomoddiy aktivlar turkumining birikmasini keltirib chiqarsa. Tadbirkorlik sub’ekti davr mobaynida xarajat sifatida tan olingan tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish sarflarining jami summasini ochib berishi lozim. Tadqiqot va tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish sarflari bevosita tadqiqot yoki tajriba-konstruktorlik ishlab chiqish faoliyatlariga tegishli barcha sarflarni qamrab oladi. Tadbirkorlik sub’ekti tomonidan quyidagi ma’lumotlarning ochib berilishi ma’qullanadi, biroq talab etilmaydi: (a) har qanday to’liq amortizatsiya qilingan nomoddiy aktivning izohi, qaysiki hanuzgacha foydalanishda bo’lsa; va (b) Tadbirkorlik sub’ekti tomonidan nazorat qilinadigan, ammo aktivlar 130 sifatida tan olinmagan, ahamiyatli nomoddiy aktivlarning qisqacha izohi, bunda aktivlar sifatida tan olinmasligiga sabab shuki, ular mazkur Standartdagi tan olish mezonini qanoatlantirmagan. Yüklə 4,41 Mb. Dostları ilə paylaş:
|