Toshkent moliya instituti m. S. Hojiyev, I. I. Meliyev, S. A. Djumanov moliyaviy hisobot auditi

7.4-jadval 
Xususiy kapital bo’yicha xo’jalik muomalalarini hisobga olish chog’ida 
vujudga keladigan asosiy buzilishlar va xatolar
91
 
Tipik xatoliklar namunalari 
Buzilishlarning oqibatlari 
Dastlabki hisob xujjatlarini qabul qilingan tartibini ayrim buzishlar bilan rasmiylashtirish 
Xujjatlar blankalarida ko’rsatilgan barcha 
satrlar va grafalar to’ldirilmagan 
Xo’jalik muomalalari haqida to’la axborot 
yo’q, bu ularni hisobga olishda ma’lumotlar 
buzilishiga olib kelishi mumkin. 
Xujjat to’g’riligini tasdiqlovchi zarur imzo 
yo’q. 
Xujjatlar va ular asosida amalga oshirilgan 
muomalalar xaqiqiy emas deb topilishi 
mumkin 
Bo’sh satrlar va grafalar chizib qo’yilmagan 
Xujjatga muomala mohiyatini o’zgartiruvchi 
yozuv kiritilishi mumkin. 
Xujjatlar tegishli shtamp bilan tasdiqlanmagan. 
Xujjatdan takror foydalanish mumkin, bu 
xujjatga 
opera-tsiyalarini 
hisoblashda 
ma’lumotlar buzilishiga olib kelishi mumkin. 
Dastlabki xujjatlarni amaldagi qonunlar va yo’riqnomalar talablarini buzib rasmiylashtirilgan 
Ma’lum tusdagi moliya-xo’jalik faoliyatini 
amalga 
oshirish 
xuquqiga 
litsenziya, 
ruxsatnoma yo’q 
Xo’jalik 
muomalalari 
noqonuniy 
deb 
hisoblanishi mumkin
Shartnoma tuzilgan, muomalalar esa uni 
rasmiylashtirish va mazmuniga doir boshqa 
qonun talablariga rioya qilmay amalga 
oshirilgan 
Shartnoma va muomalalar qonunga xilof deb 
topilishi unda ishtirok etgan yuridik va 
jismoniy shaxslar javobgarlikka tortilishi 
mumkin 
Xo’jalik muomalalarini rasmiylashtirish va hisobga olishda yuz beradigan 
aniq xatolar va me’yordan chetga chiqishlar hayotda g’oyat xilma-xil - turlicha 
bo’lishi mumkin. Rahbarlar va hisob xodimlari xo’jalik faoliyatining deyarli har 
bir sohasida yo’l qo’yadigan eng ko’p uchraydigan xatolar mavjud (ular turli 
mualliflar tomonidan tadqiq etilgan, tizimlashtirilgan va tahlil etilgan). Bunday 
maqolalarning zarurligiga shubxa yo’q, chunki ularda auditorlarga amaliy ishda 
yordam beradigan ma’lumotlar bo’ladi; lekin, ularda xatolikning umumiy 
mohiyati, shuningdek xo’jalik yuritish natijalariga ularning ta’siri ochib 
berilmaydi. Ataylab qilingan xatolar (ularning bir qismi ma’muriyat va 
xodimlarning suyiiste’mollari sifatida tasnif qilinishi mumkin) odatda jinoiy huquq 
doirasida bo’ladi. Tekshirish huquqini muxofaza qiluvchi organlarning 
topshirig’iga muvofiq o’tkazilayotgan bo’lsa (majburiy audit) auditordan bunday 
suyiiste’mollarni to’la ochib berishni ta’minlash kutiladi. Shu bilan birga atayin 
91
Jadval muallif tomonidan tayyorlangan 

---

243 
qilingan g’arazlarni aniqlash chog’ida, agar muhim bo’lsa, umuman buxgalteriya 
hisoboti to’g’riligiga shubha tug’dirsa, auditordan shunga mos harakatlarni va 
xulosada tegishlicha tavsifni kutish lozim.
Agar auditorda ayrim xodimlarning standartga ko’ra axborotni ataylab buzish 
deb tasnif qilishga haqli bo’lgan su’iiste’mollar to’g’risida asosli shubxa paydo 
bo’lsa, bu haqda avvalo iqtisodiy sub’ektlarning yuqori ma’muriyati vakillarini 
(agar bu vakilar suyiiste’molga arashlamagan bo’lsa) xabardor qilishi zarur. 
Tegishli 
xo’jalik 
muomalasining 
mohiyatini 
tekshirish, 
aniqlangan 
suyiiste’mollarni batafsil to’xtatish, bu suyiiste’mollarning oqibatlarini aniq 
miqdoriy baholash, shuningdek tegishli xulosa chiqarish auditorning vazifasiga 
kiradi. Bunday hollarda suiste’mollar to’g’risidagi aniqlangan axborotlarni to’la-
to’kis xujjatlashtirish zarur. Keyinchalik sudlashish boshlansa, auditorning ish 
xujjatlari sudda isbotlovchi dalillarga aylanishi mumkin. Shubhali xo’jalik 
muomalalarini puxta tekshirish aslida yana auditor aniqlangan su’iste’mollar 
auditning boshqa segmentlariga qanday ta’sir qilishini aniqlash uchun, hisob va 
hisobotga kiritilgan aniqlangan suiste’mollarning oqibatini bartaraf etadigan 
tuzatishlarning xarakterini aniqlash uchun talab qilinadi. Agar auditni amalga 
oshirish davri vaqt jihatidan audit qilinayotgan davrdan keyin bo’lsa (masalan, 
buxgalterya hisoboti soliq inspektsiyasiga topshirilgandan keyin) u holda ish 
tugagandan keyin taqdim etishi lozim bo’lgan auditorlik xulosasining shaklini ham 
belgilash zarur.
Ma’lumki, buxgalteriya hisobida barcha yozuvlar dastlabki hujjatlar asosida 
yuritiladi. Bundan keyin, undagi ma’lumotlar hisob registrlariga ko’chirib yoziladi, 
u erda ular bir xil tizimga keltiriladi, ya’ni, buxgalteriya hisobvaraqlarida qayd 
etiladi. Hisobot davrining oxirida hisob registrlari ma’lumotlariga asosan korxona 
hisoboti to’ldiriladi. Dastlabki hujjatlar hisob ma’lumotlari harakatini boshlab 
beradi, korxona moliyaviy-xo’jalik faoliyatini yoppasiga va uzluksiz aks etish 
uchun buxgalteriya hisobini kerakli bo’lgan ma’lumotlar 0bilan ta’minlaydi. 
Hisobga olish uchun faqat to’g’ri rasmiylashtirilgan, ya’ni, barcha rekvizitlari 
to’ldirilgan hujjat qabul qilinadi. Faqat shu holatda, dastlabki hujjat huquqiy 

---

244 
maqomga ega bo’ladi. Bunday rekvizitlar bo’lib hujjat nomi, kodi; tuzilgan sanasi, 
xo’jalik muomala mazmuni; xo’jalik muomala o’lchamlari (natura va pul 
ifodasida), 
xo’jalik muomalalari sodir etilishi bo’yicha va to’g’ri 
rasmiylashtirilmshi yuzasidan mas’ul mansabdor shaxslar lavozimlari, shaxsiy 
imzolar va ularning yoritishlari va boshqalar hisoblanadi. Hozirgi vaqtda ayrim 
rekvizitlarni kodlar bilan almashtirib yozishga ruxsat etilgan. Korxonada 
buxgalteriya hisobi hisoblash texnikasi yordamida avtomatlashtirilgan bo’lsa 
bunday holatlar ko’proq uchraydi. Dastlabki buxgalteriya hujjatlardagi yozuvlarni 
siyoh, kimyoviy qalam, sharikli ruchka pastasi, yozuv mashinkalari, 
kompyuterning printeri va boshqalar bilan amalga oshirish mumkin.
Har bir korxonada rahbar bosh buxgalter bilan kelishgan holda dastlabki 
hujjatlarni imzolash huquqiga ega bo’lgan shaxslar ro’yxatini tasdiqlaydi. 
Buxgalteriyaga kelib tushgan barcha xususiy kapital bo’yicha dastlabki hujjatlar 
majburiy tekshiruvdan o’tkazilishi lozim. Tekshiruv hujjatlarning shakllari 
(hujjatlar va uning rekvizitlari to’liq va to’g’ri rasmiylashtirilganligi) va mazmuni 
(muomalalar qonuniyligi, alohida ko’rsatkichlarning logik jihatdan bog’langanligi) 
bo’yicha amalga oshiriladi. Amaldagi qonunchilikka zid holda sodir etilgan 
muomalalar bo’yicha hujjatlarni ijro etish va rasmiylashtirish taqiqlanadi. Bunday 
hujjatlar tegishli qaror qabul qilish uchun korxona rahbari va bosh buxgalteriga 
topshiriladi. Qayta ishlovdan o’tgan dastlabki hujjatlar, ulardan qaytadan 
foydalanish imkoniyatini bartaraf etish maqsadida, tegishli belgilar bilan 
tamg’alanishi lozim. 
Xususiy kapital bo’yicha ayrim buxgalteriya yozuvlari, tegishli dastlabki 
hujjatlar asosida emas, amaldagi me’yorlar, ko’rsatmalar, qarorlar, qonunlar va 
boshqa me’yoriy hujjatlar asosida amalga oshiriladi, Bunday holatlarda auditor 
yuqorida qayd etilgan yozuvlar bo’yicha tegishli buxgalteriya ma’lumotnomalari 
va ular asosli ravishda amaldagi qonunchilikka muvofiq to’g’ri to’ldirilganligi 
nuqtai-nazaridan, shuningdek, bunday buxgalteriya yozuvlari bo’yicha
summalar to’g’ri hisoblanganligi va tegishli ravishda rasmiylashtirilganligi nuqtai-
nazaridan ham tekshirishga majburdir. 

---

245 
Korxonada xususiy kapital bo’yicha qonunchilik talablarini buzish va 
suiiste’molchiliklarni sodir etish usullari turli ko’rinishlarga egadir. Birinchi 
ko’rinishda ularning turli bo’lishi tasodifan, sodir etilishi mumkin bo’lgan xatolar 
va suiiste’molchiliklar soni esa cheklangan ko’rinadi. Amalda esa, ularni diqqat 
bilan o’rganib chiqqanda, ma’lum bir qonunchilikka rioya qilinishi va ularning 
ichki va tashqi o’zaro bog’liqligi aniqlanadi. 
Buxgalteriya hisobi hisobvaraqlaridagi yozuvlar asosli ravishda amalga 
oshirilganligining tekshiruvidan keyin, bosh kitobdagi yozuvlar jurnal-order yoki 
memorial-order kabi hisob registrlaridagi yozuvlariga muvofiqligiga ishonch hosil 
qilish uchun, hisob registrlari to’g’ri tuzilganligining tekshirish imkoni yaratiladi. 
O’z navbatida, jurnal-orderlar to’g’ri to’ldirilganligi amalda xususiy kapital 
to’g’risidagi hisobot ko’rsatkichlari haqiqiyligini ta’minlaydi. Korxonada hisob 
registrlarining tarkibi va mazmuni qo’llaniladigan buxgalteriya shakli bilan 
belgilanadi. Hisob to’liq kompyuterlashgan sharoitlarida ham hisob ma’lumotlarini 
nashrga chiqarish yo’li bilan kerakli bo’lgan hisob registrlari yig’indisi 
tayyorlanadi.
Xususiy kapital bo’yicha hisob registrlarining tekshiruvida quyidagi savollar 
o’rganilishi lozim: 
- hisob registrlarining to’plami korxona xo’jalik muomalalarini to’liq aks 
etganligi; 
- ushbu registrlar foydalanish uchun qulayligi va ular etarli darajada yakqol va 
ravshanligi, katta hajmdagi ma’lumot manbalariga egaligi, kerakli bo’lgan hisobot 
tayyorlash va iqtisodiy tahlilda ishlatish uchun yaroqsizligi; 
Korxonaning moliyaviy-xo’jalik faoliyati to’g’risida haqqoniy xulosalar 
shakllantirish va uni takomillashtirish yuzasidan takliflar kiritish korxonada audit 
o’tkazishning eng muhim bosqichlaridan biri hisoblanadi. Xususiy kapital 
to’g’risidagi hisobotlarning namunaviy shakllari, tayyorlash qoidalari, taqdim etish 
muddatlari, ularni ko’rib chiqish va tasdiqlash tartibi O’zbekiston Respublikasi 
"Buxgalteriya hisobi to’g’risida"gi Qonuni (keyingi kiritilgan qo’shimchalar va 
o’zgartirishlar bilan) va korxonalarning chorak va yillik xususiy kapital 

---

246 
to’g’risidagi hisoboti shakllarini to’ldirish to’g’risida O’zbekiston Respublikasi 
Moliya vazirligining yo’riqnomalari bilan tartibga solinadi. 
Korxonalar tomonidan chorak va yillik xususiy kapital to’g’risidagi 
hisobotlarni tayyorlashda quyidagi shartlarga rioya qilinganligi o’rganilishi lozim: 
hisobot davri bo’yicha barcha xo’jalik muomalalari va ishlab chiqarish zahiralari, 
tayyor mahsulot va hisob-kitoblarni inventarlash natijalari to’liq aks ettirilishi; 
sintetik va tahliliy hisob ma’lumotlarini bir biriga mos kelishi, hisobot va balans 
ko’rsatkichlari sintetik va tahliliy hisob ko’rsatkichlari bilan tegishli ravishda 
rasmiylashtirilgan asos bo’luvchi hujjatlar yoki ularga tenglashtirilgan ma’lumot 
texnikaviy saqlovchi manbalar asosida to’ldirilishi va bir biriga to’liq muvofiqligi 
va balans moddalari to’g’ri baholanishi kabi holatlar. 
Agar korxonada tahliliy xususiy kapital bo’yicha hisob yuritilmagan bo’lsa, 
unda amalda buxgalteriya hisobi yuritilmagani va hisob ma’lumotlari umuman 
mavjud emasligini amaliyotchi buxgalterlar yaxshi bilishadi. Lekin, bir qator 
holatlarda, ayniqsa tijorat tizimlarida, xususiy kompyuterlarni qo’llash 
sharoitlarida, ushbu ish umuman olib borilmaydi yoki nihoyatda past darajada 
yuritiladi. Bu esa, o’z navbatida, faoliyat ko’rsatayotgan korxonada tahliliy 
buxgalteriya hisobini yuritish talablariga javob beradigan tegishli chop etilgan 
hujjatlar yo’qligi sababli, sintetik buxgalteriya hisobi ko’rsatkichlarining 
haqqoniyligi va balans moddalarining ishonchliligini aniqlash imkonini bermaydi. 
Auditor xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditining dastlabki 
bosqichlarida, tahliliy hisob ko’rsatkichlari bosh kitobda umumlashtirilgan sintetik 
hisob ko’rsatkichlariga, uning ko’rsatkichlari esa, korxonada qo’llaniladigan 
tahliliy hisob tizimida batafsilllashtirilganligini hisobga olgan holda, balans aktiv 
va passivining tegishli moddalarining ko’rsatkichlari bilan muvofiqligini 
tekshirishi lozim. Ushbu ko’rsatkichlarning bir biriga mos kelmasligi, korxonada 
moliyaviy-xo’jalik 
faoliyatining buxgalteriya hisobini yuritish amaldagi 
qonunchilik bilan belgilangan tartibi jiddiy ravishda buzilganligi to’g’risida dalolat 
beradi, bu esa, auditorlik tekshiruvi dasturi va kelajakda tuziladigan auditorlik 
xulosasi tuzilishiga tegishli xususiyatlarni kiritishni taqozo etadi. Auditorlik 

---

247 
tekshiruvi jarayonida korxonada tahliliy hisob yuritilmasligi aniqlansa, bu 
to’g’risida tegishli dalolatnoma tuzgan holda, tekshiruvni to’xtatish maqsadga 
muvofiqdir, korxona bilan esa, agar u mustaqil ravishda tahliliy hisobni tashkil eta 
olmasa, auditorlik tashkiloti kuchi bilan tahliliy hisobni tiklash to’g’risida 
shartnoma tuzilishi lozim. 
Auditorning xususiy kapital to’g’risidagi hisobotda ahamiyatli darajada buzib 
ko’rsatishlar mavjud bo’lishi mumkinligi to’g’risidagi har bir shubhasi, o’z 
shubhalaridan kechish yoki ularni tasdiqlash uchun, undan muolajalarni 
kengaytirishni talab qiladi. Xususiy kapital to’g’risidagi hisobotdagi buzib 
ko’rsatishlar, ya’ni buxgalteriya hisobini tashkil ztish va yuritish bo’yicha 
belgilangan qoidalarga rioya qilmaslik natijasida buxgalteriya ma’lumotlarini 
noto’g’ri aks ettirish va taqdim etishni ikkm turi mavjud: ataylab qilingan va 
bilmasdan sodir etilgan. 
Xususiy kapital to’g’risidagi hisobotda ataylab qilingan buzib ko’rsatishlarni 
sodir etish tekshirilayotgan iqtisodiy sub’ekt xodimlarining oldindan bilgan holda 
harakat qilishi (yoki harakat qilmasligi) natijasidir. Ular xususiy kapital 
to’g’risidagi hisobotdan foydalanuvchilarni chalg’itish uchun g’arazgo’ylik 
maqsadida amalga oshiriladi. Shuning bilan bir qatorda, auditor xususiy kapital 
to’g’risidagi hisobot ma’lumotlarida buzib ko’rsatishlarga olib keladigan iqtisodiy 
sub’ektining xodimi tomonidan oldindan bilgan holda qilgan harakatlari (yoki 
harakat qilmasligi) to’g’risida xulosa faqat bunga vakolatga ega bo’lgan idora 
tomonidan chiqarilishi mumkinligini unutmasligi lozim. 
Xususiy kapital to’g’risidagi hisobotda bilmagan holda buzib ko’rsatishlar 
tekshirilayotgan sub’ekt xodimlari tomonidan bilmasdan turib harakat qilishi (yoki 
harakat qilmasligi) natijasidir. Asosiy va aylanma mablag’larning qiymat 
birligidagi manbai jamoa xo’jaliklarida bo’linmas fond, korxonalarda ustav kapital 
hisoblanadi. Xususiy kapital to’g’risida hisobotni audit qilishda bu kapitalning 
ko’payishi va kamayishiga bog’liq muomalalar alohida-alohida o’rganiladi. 
Korxonaning ustav kapitaliga va ta’sis hujjatlariga kiritilgan o’zgarishlarning 
asosligi sinchiklab tekshirib ko’rilishi kerak. Tekshirish sifatini oshirish uchun 

---

248 
auditor ishtirokida korxonaning ustav kapitaliga badallar ko’rinishida kiritilgan 
mol-mulklar va boshqa mulkka oid inventarlashning o’tkazilishi maqsadga 
muvofiq hisoblanadi. Ustav kapitaliga ulush sifatida kiritilgan mol-mulkning 
tarkibida yaroqsiz holga kelgan asosiy vositalar va ishlab chiqarish zahiralari yoki 
boshqa mulkiy huquqlar bilan bir qatorda – foydani qo’llash muddati o’tib ketgan 
intellektual mulklar ham uchrab turishi ma’lum. Xususiy kapital to’g’risida hisobot 
auditining navbatdagi bosqichi bo’lib, ta’sischilar bilan hisob-kitob qilishlarga oid 
schyotlar korrespondentsiyasining to’g’riligini tekshirish hisloblanadi. Bunday 
tekshirishlar uchun axborot olish manbai bo’lib, Bosh kitob, avtomatlashtirilgan 
hisob vaqtidagi qaydnomalar (mashinogrammalar) hisoblanadi. Auditor tomonidan 
ta’sis hujjatlarida shuningdek, ustav kapitali hisobida korxona faoliyat 
yuritishining noqonuniyligi yoki mulkdorlarga va kreditorlarga zarar etkazishi 
mumkin bo’lgan jiddiy qonun buzilishlari aniqlangan holatlar yuzaga kelsa, 
bunday holda korxona rahbariyatga aniqlangan qonun buzilishlarini bartaraf qilish 
uchun vaqt berish kerak. 
Tekshiruv o’tkazish paytida auditor amaldagi qonunchilikka muvofiq tarzda 
mazkur korxonaning yuridik maqomi va faoliyat ko’rsatishiga bo’lgan huquqini 
tekshirib ko’rishi lozim. Ushbu maqsadlar uchun quyidagi asosiy hujjatlardan 
foydalaniladi: 
-
ta’sischilar yig’ilishi tomonidan tasdiqlangan, qonunga muvofiq ro’yxatga 
olingan mijoz ustavi; 
-
korxona ta’sis shartnomasi. 
-
Tekshirishning borishi jarayonida quyidagilar belgilanadi: 
-
korxona qachon va qaerda ro’yxatga olingan; 
-
mazkur korxonaning hisob raqami va boshqa hisob varaqalari qaysi bankda 
ochilgan; 
-
ta’sischilar kimlar va ularning ustav kapitalidagi ulushi; 
-
har bir ta’sischining qo’yilmalari hajmlari va jami ustav kapitalining hajmi 
qonun hujjatlari talablariga to’la muvofiqligi. 
-
Xususiy kapital va uning harakati bo’yicha hisoboot auditini o’tkazish 

---

249 
jarayonida auditor quyidagilarning mavjudligini tekshirib ko’rish kerak: 
-
davlat ro’yxatidan o’tkazilganligi to’g’risidagi guvohnoma, agar ularga 
o’zgartirishlar kiritilgan bo’lsa, Nizom va ta’sis hujjatlarining yangi tahriri; 
-
ta’sischilar yig’ilishi bayonnomalari; 
-
statistika organlari, davlat soliq inspektsiyasida, byudjetdan tashqari va 
ekologiya fondlarining tegishli bo’linmalarida ro’yxatga olinganligi to’g’risida 
guvohnoma; 
-
davlat tasarrufida bo’lgan tashkilotlarning, jamoat tashkilotlari, jamoa 
xo’jaliklari va shu kabilarning xususiylashtirilishi bilan bog’liq hujjatlar. 
Ustav kapitali shakllanishining tekshiruvi vaqtida Ustav kapitali o’z vaqtida, 
ya’ni uning belgilangan muddatlarda shakllanganligi, e’lon qilingan kirim badali 
to’liq kiritilganligi va shakllanish manbalari aniqlanadi. Ustav kapitalining 
tekshiruvida auditor uning summasi haqiqatda to’liq shakllanganligiga ishonch 
hosil qilishi kerak. U buxgalteriya balansida va 5-shaklda "Xususiy kapital 
to’g’risidagi hisobot"da aks ettiriladi. Auditor xo’jalik yurituvchi sub’ekti davlat 
ro’yxatiga olingan sanasi bilan ushbu korxonaning buxgalteriyasida e’lon qilingan 
Ustav kapitali miqdori summasiga “Ustav kapitalga ulushlari bo’yicha 
ta’sischilarning qarzlari” schetining debeti va “Ustav kapitali”ni schetining 
kreditida aks ettirilishini nazarda tutishi lozim. Agar, tekshirish vaqtida “Ustav 
kapitalga ulushlari bo’yicha ta’sischilarning qarzlari” schetining debetida qoldiq 
summasi bo’lsa, bu ta’sischilar tomonidan Ustav kapitaliga o’z badallarini 
kiritilmaganligini ifodalaydi. Bunday korxonalar ta’sis etilmagan (tashkil 
topmagan) deb hisoblanadi va tugatilishi lozim.
Auditor ta’sischilar tomonidan kiritilgan badallarni dastlabki hujjatlar 
asosida pul mablag’lari, asosiy vositalar, nomoddiy aktivlar, ishlab chiqarish 
zahiralari 
va 
boshqalarni 
hisobga 
olish 
schetlarining 
debeti 
bilan 
korrespondentsiyalangan Ustav kapitali badallar bo’yicha ta’sischilarning qarzi 
schetning kreditidagi yozuvlari asosida tekshiradi. Masalan, kirim kassa orderlari, 
dastlabki hujjatlar ilova qilingan bankning hisob-kitob va valyuta schetlaridan 
ko’chirmalar asosida ta’sischilar badali hisob-kitob va valyuta schetlariga to’liq va 

---

250 
o’z vaqtida kirim qilinganligi tekshiriladi. 
Ta’sis hujjatlarida qayd etilgan va Ustav kapitaliga badal sifatida kirim 
qilingan moddiy boyliklar, nomoddiy aktivlar ta’sischilar kelishuvi bo’yicha 
aniqlanadi va (kelishilgan qiymatda) baholanadi. Ustav kapitaliga badal sifatida 
kiritilgan qimmatli qog’ozlar va boshqa moliyaviy aktivlar ta’sischilarning 
kelishuviga asosan baholanadi. Auditor nisbatan yangi hisoblangan mablag’lar - 
ta’sischilar tomonidan kiritilgan nomoddiy aktivlar ro’yxatdan o’tkazilishi, 
texnikaviy tomonlariga alohida e’tiborni qaratishi lozim. Bular yangiliklarni 
yaratish va an’anaviy mol-mulkning boshqa obektlari, er va tabiiy resurslardan 
foydalanish huquqlari, faoliyatning ayrim turlari bilan shug’ullanish uchun 
litsenziyalar, broker o’rinlari, savdo belgilari yoki emblemalari va boshqalar bilan 
foydalanish uchun mulkiy huquqlardir. 
Ustav 
kapitalini 
tekshirish 
vaqtida 
buxgalteriya 
hisobida 
to’g’ri 
rasmiylashtirilganligi va 13-sonli jurnal-orderda ustav kapitali hisobi bo’yicha 
schetda qonuniy va to’g’ri aks etilganligi, ular amaldagi qonunchilikka muvofiq 
ekanligi aniqlanishi lozim. Xo’jalik yurituvchi sub’ekt ta’sis hujjatlariga asosan 
foyda hisobidan shakllantiriladigan rezerv kapitali, mulkni qayta baholashdan 
yuzaga keladigan inflyatsiya rezervlari, pul mablag’laridan tashqari tekinga 
olingan mulklar, shuningdek maqsadli foydalanish sharti bilan taqdim etilanadigan 
soliq imtiyozlari summasi ko’rsatiladi. Rezerv kapitali hisobini olib
−
“Mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar”; 
−
“Rezerv kapitali”; 
−
“Tekinga olingan mulk”. 
Auditorlik tekshiruvi jarayonida ushbu schetlarni sinchkovlik bilan tekshirishi 
lozim. Xo’jalik yurituvchi sub’ektning mulk solig’ini hisoblash bazasiga o’z ta’siri 
o’tkazadi. “Mulkni qayta baholash bo’yicha tuzatishlar” schyotida mulklarni qayta 
baholash natijasida vujudga kelgan o’zgarishlar hisobga olinadi. Mulklarni qayta 
baholash natijasida rezerv kapitalining shakllanishi va to’ldirilishi “Mulkni qayta 
baholash bo’yicha tuzatishlar” schyotining kreditida qayta baholash natijasida 
qiymati oshgan mulklarni hisobga oluvchi schyotlar bilan bog’langan holda aks 

---

251 
ettiriladi. 
Auditor qayta baholash maqsadida tashkilotlarning asosiy fondlari deganda 
quyidagilar tushunishi lozim: 
a) o’zining asosiy vositalari; 
b) o’rnatish uchun mo’ljallangan uskunalar; 
v) qurilishi tugallanmagan obektlar; 
g) uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar, jumladan, uzoq muddatli 
lizing bo’yicha olingan asosiy vositalar. 
Asosiy fondlarning qiymatini qayta baholash har yilda (joriy yilning 1 
fevraliga) qayta baholash o’tkazilayotgan davridagi narxlar darajasidan kelib 
chiqqan holda, 1 yanvar holatiga o’tkaziladi. Agar qayta baholash natijasida 
mulklarning qiymati kamaysa, kamaygan summa o’sha mulkning navbatdagi 
qiymati oshishi hisobiga to’ldiriladi va u “Mulkni qayta baholash bo’yicha 
tuzatishlar” schyotining debetida aks ettiriladi. Shu mulkning avvalgi qayta 
baholashdagi qiymatidan oshgan arzonlashtirilgan summa xarajat sifatida tan 
olinadi va “Boshqa operasion xarajatlar” schyotida aks ettiriladi. 
Auditor asosiy fondlarning har yilning 1 yanvari holatiga qaytadan baholash, 
obektlarni avvalgi qayta baholash natijasida olingan dastlabki (tiklanish) 
qiymatidan, yil davomida kelib tushgan asosiy fondlar bo’yicha - sotib olish 
qiymatidan amalga oshirilishini unutmasligi kerak. Er uchastkalari va tabiatidan 
foydalanish obektlari qayta baholanmaydi. Rezerv kapitalini aktsiyadorlik 
jamiyatlari, qo’shma korxonalar va rezerv kapitalini shakllantirish respublikaning 
amaldagi qonun hujjatlari va ta’sis hujjatlarida nazarda tutilgan boshqa xo’jalik 
yurituvchi sub’ektlar tuzadilar. Ushbu talablardan kelib chiqqan holda, auditor 
xo’jalik yurituvchi sub’ektning tashkiliy-huquqiy shaklini va uning ta’sis 
hujjatlarini o’rganishi lozim. Aktsionerlik jamiyatlar, Mas’uliyati cheklangan 
hamda qo’shimcha mas’uliyatli jamiyatlar qonunning talablaridan kelib chiqqan 
holda jamiyat ustavida nazarda tutilgan, ammo ustav kapitalining 15 foizidan kam 
bo’lmagan miqdorda rezerv fondi tuzishi lozim. U jamiyatning Ustavida 
belgilangan miqdorga etguniga qadar har yili sof foydadan majburiy ajratmalar (5 

---

252 
foizdan kam bo’lmagan miqdorda) o’tkazish orqali shakllantiriladi. 
Auditorlik tekshiruv jarayonida xo’jalik yurituvchi sub’ektda tekinga 
olingan mulklar qabul qilganligini tekshirish lozim. Tekinga qabul qilingan mulk 
hisobda ekspert yo’li bilan yoki topshiriladigan hujjatlar asosida aniqlangan qiymat 
bo’yicha aks ettirilishi lozim. Tekinga olingan mulk xo’jalik yurituvchi 
sub’ektning soliqqa tortiladigan bazasiga ta’sir ko’rsatishini hisobga olgan holda 
tekshirishi lozim. Ushbu maqsadda korxona qaysi soliqqa tortish tizimida 
faoliyatini olib borayotganini aniqlanishi lozim. Auditorlik tekshiruv jarayonida 
aktsionerlik jamiyat tomonidan keyinchalik qayta sotish yoki bekor qilish 
maqsadida sotib olingan xususiy aktsiyalarning qiymati ko’rsatiladi.
Aktsiyadorlik jamiyati keyinchalik qayta sotish, yoki bekor qilish maqsadida 
aktsiyadorlardan ularga qarashli aktsiyalarni sotib olishga haqli. Ko’rsatib o’tilgan 
aktsiyalar ko’pi bilan bir yil ichida realizatsiya qilinishi lozim. Korxona ushbu 
muddat o’tgandan keyin ularni sotishi yoki Ustav kapitalini shu summaga 
kamaytirgan holda, bekor qilishi lozim. Ana shu davr ichida dividendlarni 
taqsimlash, shuningdek aktsiyadorlarning umumiy yig’ilishida ovoz berish va 
kvorumni aniqlash jamiyat sotib olgan o’z aktsiyalarini hisobga olmagan holda 
o’tkaziladi. Bularni tekshirayotganda auditor qimmatbaho qog’ozlar bilan 
operatsiyalar qonuniy ravishda amalga oshirilayotganligini bilishi kerak. Audit 
vaqtida auditor 12 va 13-sonli jurnal-orderlarda buxgalteriya yozuvlari to’g’riligini 
tekshirishi lozim. 
Taqsimlanmagan foyda - foydaning jamg’arilayotganini ifodalaydi va 
mulkdorlarning qaroriga binoan ustav kapitaliga qo’shilishi mumkin. Xo’jalik 
yurituvchi sub’ektning barcha yillar bo’yicha faoliyati va hisobot davridagi 
taqsimlanmagan foyda yoki qoplanmagan zarar summasi bir-biridan farq qiladi. 
Foydani taqsimlash to’g’risidagi qarorni xo’jalik yurituvchi sub’ektning 
mulkdorlari (aktsiyadorlarining umumiy yig’ilishi, MChJ ishtirokchilarining 
yig’ilishi, xususiy korxona egasining qarori) qabul qiladi. 
Taqsimlanmagan foyda quyidagilarga ishlatilishi mumkin: 
−
ustav kapitalini ko’paytirishga; 

---

253 
−
rezerv kapitalini yaratish va to’ldirishga; 
−
aktsionerlarga dividend to’lashga; 
−
zararlarni qoplashga; 
−
mulkdorlarning qarori bo’yicha boshqa maqsadlarga. 
Maqsadli moliyalashtirish mablag’larining holati va harakati, shuningdek 
a’zolik badallari va maqsadli yo’nalishlar bo’yicha tadbirlarni amalga oshirish 
uchun mo’ljallangan boshqa qaytarilmaydigan mablag’larning kelib tushishi va 
sarflanishi, kelgusi xarajatlar va to’lovlar rezervlari to’g’risidagi axborotlarni 
auditor tomonidan tekshirilishi lozim. 
Xo’jalik yurituvchi sub’ektga hukumatning qarori bilan u yoki bu soliq 
turidan ozod qilingan bo’lishi mumkin. Biroq soliq summasi sub’ektning moddiy-
texnika bazasini rivojlantirish yoki operasionn xarajatlarini qoplash uchun 
yo’naltirilishi mumkin. Bunday xo’jalik yurituvchi sub’ekt soliq turlari bo’yicha 
belgilangan muddatlarda davlat soliq inspektsiyasiga soliq deklaratsiyasini 
topshirishi shart. Rezervga ajratmalarning miqdori xo’jalik yurituvchi sub’ektning 
hisob siyosatida ko’rsatilgan bo’lishi lozim. Ushbu talablardan kelib chiqqan 
holda, auditorning hisob siyosatini sinchkovlik bilan o’rganib chiqishi kerak.
Ta’sischilar (aktsiyadorlar) bilan hisob-kitoblar tartibini auditor Ustav 
kapitaliga ulushlar bo’yicha ta’sischilarning qarzlari schetlari hamda ta’sischilarga 
to’lanadigan dividendlar bo’yicha qarzlari schetlari bo’yicha tekshiradi. Auditor 
tahliliy hisobni va unga asos bo’lgan ta’sis hujjatlari, asosiy vositalarni va 
nomoddiy 
aktivlarni 
qabul-qilish-topshirish 
dalolatnomalari, 
to’lov 
topshiriqnomalari, kirim kassa orderlari va boshqalarni tekshirishi lozim. Davlat 
mulki ishtirokida tashkil topgan korxonalarda jamiyatni davlat ro’yxatidan 
o’tkazish vaqtida ta’sischilar tomonidan sotib olingan aktsiyalar uchun to’langan 
mol-mulk ta’sischilarni mulk egaligi huquqini tasdiqlovchi hujjatlar tekshirilishi 
kerak.
 
Ta’sischilar bilan hisob-kitoblar hisobi va ustav kapitalish shakllantirishni 
tashkil etishda turli xil kamchiliklar, xatoliklar, noto’g’ri yozuvlar sodir etiladi. 
Ulardan asosiylari quyidagilar hisoblanadi: 

---

254 
−
"Ustav kapitali" hisobi schyotlari bo’yicha kredit qoldig’i ta’sis hujjatlari 
bilan e’lon qilinganga nomuvofiqligi; 
−
Ustav kapitali hisobiga kiritilgan moddiy boyliklar, nomoddiy aktivlar 
qiymatini oshirib ko’rsatish hisobiga Ustav kapitalini asossiz ko’paytirish; 
−
Ustav kapitaliga ulushlarni ta’sischilar tomonidan kiritmaslik yoki to’liq 
kiritmaslik; 
−
aktsiyadorlar reestriga o’z vaqtida tegishli o’zgartirishlarni kiritmaslik; 
−
ta’sischilar chiqib ketishi va yangilarni qabul qilishni o’z vaqtida 
rasmiylashtirmaslik; 
−
imtiyozli aktsiyalar bo’yicha dividendlarni to’lamaslik; 
−
aktsiyadorlik 
jamiyatlari 
uchun 
katta 
kelishuvlarni 
noto’g’ri 
rasmiylashtirishlik; 
−
Ustav kapitaliga ta’sischilar tomonidan kiritilgan ulushlarini noto’g’ri 
rasmiylashtirishlik; 
−
ta’sischilarga ustav kapitalidan o’z ulushlarini qaytarilishini noto’g’ri 
rasmiylashtirishlik; 
−
amalga oshirilgan moliya-xo’jalik operatsiyalar bo’yicha tasdiqlovchi 
hujjatlarning yo’qligi; 
−
to’liq rasmiylashtirilmagan va muddati o’tgan hujjatlar mavjudligi; 
−
hujjatlardagi yozuvlarni tegishli asoslarsiz to’g’rilash; 
−
hujjatlarning asl nusxalar yoki amaldagi qonunchilikka asosida tasdiqlangan 
nusxalarning yo’qligi; 
−
soxta hujjatlar va operatsiyalar; 
−
amalga oshirilgan operatsiyalarni aks ettirilmagani; 
−
faoliyatni litsenziyasiz amalga oshirish; 
−
dividendlar bo’yicha soliqlarni noto’g’ri hisoblash; 
−
me’yoriy hujjatlarga rioya qilmaslik va h.k. 
Xulosa qilganimizda, xususiy kapital to’g’risidagi hisobot auditini 
takomillashtirishning yangi yo’nalishlarini tadqiq etish korxona faoliyatini 
samarali boshqarish o’z navbatida chetdan mablag’lar jalb qilishning optimal 

---

255 
imkoniyatlarini qidirib topishga xizmat qiladi.