Zbekiston respublikasiaxborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini

Hisoblagichlar
Hisoblagichlarning
vazifasi
va
turlari
Hisoblagich —
bu, uning kirish qismida biror aniq mantiqiy daraja qancha marta 
paydo bo‘lganligini aniqlaydigan raqamli qurilma. Bundan keyin, agar mahsus 
ko‘rsatma bo‘lmasa, barcha hollarda hisoblagich kirish signalidagi man.0 
darajadan man.1 darajaga o‘tishlarni hisoblaydi deb tushunamiz. Impulslar ketma-
ketliklari shaklidagi kirish signalida hisoblagich kirish qismiga kelib tushuvchi 

---

impulslarning hisobini olib boradi. Hisoblagichdagi sonlar, triggerlar holatlarining 
ba’zi kombinatsiyalari orqali ifodalanadi. Kirish qismiga navbatdagi man.1 daraja 
kelib tushishi bilan hisoblagichda oldingi sondan bir birlikka katta bo‘lgan songa 
mos keluvchi triggerlar holatining yangi kombinatsiyasi o‘rnatiladi. Shunday qilib, 
hisoblagich kirish qismidagi mantiqiy o‘zgaruvchining qiymati va oldingi holati 
orqali aniqlanadigan ketma-ketlik tipidagi mantiqiy tuzilmasidir.
Qo‘shuvchi
ikkilik
hisoblagichlar
Qo‘shuvchi hisoblagichlarda kirish qismiga navbatdagi man.1 darajaning 
(navbatdagi impulsni) kelib tushishi hisoblagichda saqlanayotgan sonni bir birlikka 
kattalashtiradi. Shunday qilib, hisoblagichda oldingi qiymat bilan birni qo‘shish 
orqali hosil bo‘lgan son o‘rnatiladi. Bu qo‘shish amali ikkilik sanoq tizimida 
qo‘shish qoydalari bo‘yicha bajariladi. Masalan: 
111

10110 10111
+ +
1 1
……… ………
10111 11000
Boshlang’ich son 
Natija A-misol
Bunday qo‘shish jarayoni quyidagi hususiyatlarga ega bo‘lishini eslatib o‘tamiz : 
1)agar qaysidir razryadning raqami o‘zgarishsiz qolsa yoki 0 dan 1ga o‘zgaradigan 
bo‘lsa, u holda, kattaroq razryadlarning raqamlari o‘zgarmaydi;
2) qaysidir razryadning raqami 1dan 0ga o‘zgaradigan bo‘lsa, undan keyin 
keluvchi katta razryaddagi raqamlarning o‘zgarishi sodir bo‘ladi. 
Bu tamoyil 3.21-rasmda keltirilgan hisoblagich sxemasini qurishda qo‘llanilgan. 
Sxema quyidagi hususiyatlarga ega:

---

•
J va К kirish qismlari har bir TT triggerday birlashtirilgan
 
va bu kirish 
qismlariga man.1 darajasi uzatilgan, shunday qilib, har bir triggerdagi C 
sinxronlashtiruvchi kirish qismi triggerning hisoblash kirish qismi bo‘ladi; 
•
Signal har bir razryad triggerining to‘g‘ri chiqish qismidan C triggerning 
keyingi kattaroq razryadli hisoblash kirish qismiga uzatiladi, birinchi 
razryadli I triggerning hisoblash qismiga esa kirish impulslari uzatiladi. 
21-rasm
Agar C triggerning hisoblash kirish qismida impuls ta’sir o‘tkazayotgan bo‘lsa, 
unda uning musbat fronti tomonidan triggerning boshlovchi qism, manfiy fronti 
tomonidan yetaklanuvchi 7 qism qo‘shiladi. Demak, hisoblash kirish qismida 
signalning har bir man.1 darajadan man.0 darajaga o‘zgarishida, triggerning 
chiqish qismidagi qarama-qarshi holatga o‘zgaradi. Shunday qilib, triggerning 
chiqish qismidagi signalning manfiy frontida undan keyin keluvchi va undan 
kattaroq razryaddagi triggerga ulanish bajariladi. 3.21-rasmda berilgan hisoblagich 
ishining vaqt bo‘yicha diagrammasi ko‘rsatilgan.
Hisoblagichdagi son har bir kirish impulsi bilan bir birlikka ortadi. Bunday 
sonning ortishi (2
n
-1)-kirish impulsidan (n-hisoblagichdagi razryadlar soni) so‘ng 
hisoblagichda 11..1 ikkilik son o‘rnatilganga qadar davom etadi. So‘ng 
hisoblagichga 2
n
-impuls kelib tushishi bilan 00…0 boshlang‘ich holat o‘rnatiladi 
va hisob boshidan boshlanadi. Shunday qilib, kirish qismiga impulslarni uzluksiz 
uzatishda, hisoblagich, kirish impulslarining 2
n 
davri bilan boshlang‘ich holat 
o‘rnatiladi. 
111

11001 11000 
+ +
1 1
……… ………
11000 10111 

---

Boshlang’ich son