О‘zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi

B 
tomon kriptografiyadan xabari bo’lmasa, u holda 
A 
tomonning qarori 
muhokamaga sabab bo’ladi. 
Ikkinchi holat: faraz qilamiz 
A 
foydalanuvchi dushmani 
M 
tomonidan qo’lga 
olindi va shifrmatnga ega bo’ldi. Dushman shifrmatnni o’qiy olmaydi va shuning 
uchun 
A 
tomondan uning kalitini talab etadi. 
A 
tomon o’zini har ikkala tomonga 
“o’ynashini” aytib, shifrmatni deshifrlash kaliti deb quyidagini aytadi: 
111 101 000 011 101 110 001 011 101 101 
Ushbu kalit orqali dushman 
M 
shifrmatnni deshifrlaganda quyidagi ochiq 
matn hosil bo’ladi: 

---

28 
S 
R 
L 
H 
H 
H 
T 
H 
S 
R 
Shifrmatn: 110 101 100 001 110 110 111 001 110 101 
“Kalit”: 111 101 000 011 101 110 001 011 101 101 
“Ochiq matn”: 001 000 100 010 011 000 110 010 011 000 
H 
E 
L 
I 
K 
E 
S 
I 
K 
E 
Agar dushman kriptografiya haqida ma’lumotga ega bo’lmasa, ushbu ochiq 
matnga ishonadi va 
A 
tomonni qo’yib yuboradi. 
Yuqoridi keltirilgan misollar bir martali bloknot shifrini 
bardoshli
ekanini 
ko’rsatadi. Bir martali bloknotda agar kalit tasodifiy tanlansa va bir marta 
foydalanilgan taqdirda hujumchi shifrmatndan ochiq matn haqida biror axborotga 
ega bo’la olmaydi (albatta ma’lumotning uzunligidan tashqari). Ya’ni, berilgan 
shifrmatn uchun mos “kalit” yordamida shifrmatn uzunligidagi ixtiyoriy “ochiq 
matnlar”ni generasiyalash mumkin va bunda barcha ochiq matnlar bir xil 
o’xshashlikka ega. Shuning uchun shifrmatndan ochiq matn haqida biror foydali 
axborotni olishning imkoni yo’q. Kriptografiya nuqtai nazardan shifrmatnlar 
o’zidan ortiq ma’lumotni bera olmaydi. 
Buning uchun albatta, bir martali bloknotdan to’g’ri foydalanish, kalitni 
tasodifiy tanlash va undan bir marta foydalanilish hamda faqat A va B tomonlarga 
ma’lum bo’lishi talab etiladi.
Bir martali bloknot yuqori bardoshlikni ta’minlashiga qaramasdan, har doim 
undan foydalanilmaydi. Sababi, har bir ochiq matn uchun uning uzunligiga teng 
bo’lgan tasodifiy kalitni (bloknotni) generasiyalash va uni qabul qiluvchiga xavfsiz 
uzatishning kafolati yo’qligi. Agar ochiq matn uzunligidagi kalitni (bloknotni) 
xavfsiz uzatishning imkoniyati mavjud bo’lsa, u holda kalitning o’rniga ochiq 
matnni uzatish foydali emasmi? Uni shifrlashdan nima ma’no? 
Bir martali bloknot usulidan tarixda cheklangan uzunlikdagi ma’lumotlarni 
shifrlashda qisman foydalanilgan bo’lsada, hozirgi kundagi katta hajmli 
ma’lumotlarni uzatish uchun bir martali bloknotni to’liq amaliy tomondan qo’llab 
bo’lmaydi. 

---

29 
Bir martali bloknotda kalitlardan faqat bir marta foydalanishdan maqsad nima? 
Faraz qilaylik, quyidagi ikki ochiq matn 
𝑃𝑃
1
va 
𝑃𝑃
2
bitta kalit 
𝐾𝐾
dan foydalanib 
shifrlangan: 
𝐶𝐶
1
=
𝑃𝑃
1
⨁𝐾𝐾
va 
𝐶𝐶
2
=
𝑃𝑃
2
⨁𝐾𝐾
. Kriptografiyada ushbu holatni “xavflilik” 
deb ataladi va bir martali bloknot xavfli holatda deb tushuniladi. Ya’ni, 
foydalanilgan kalit ortiq muammo tug’dirmaydi: 
𝐶𝐶
1
⨁𝐶𝐶
2
=
𝑃𝑃
1
⨁𝐾𝐾⨁𝑃𝑃
2
⨁𝐾𝐾
=
𝑃𝑃
1
⨁𝑃𝑃
2
Mazkur holda shifrmatn haqiqiy ochiq matn xususida ba’zi axborotni oshkor 
qiladi. Agar bir kalitdan foydalanib ko’p marta shifrlash amalga oshirilsa bu katta 
xavfga olib kelishi mumkin. Mazkur holat quyidagi misolda ko’rib chiqilgan. Faraz 
qilaylik, quyidagi ikkita ochiq matn berilgan bo’lsin (belgilarning binar kodi 
yuqoridagi jadvaldagi kabi):
𝑃𝑃
1
=
𝐿𝐿𝐿𝐿𝐾𝐾𝐿𝐿
= 100 010 011 000
va 
𝑃𝑃
2
=
𝐾𝐾𝐿𝐿𝐾𝐾𝐿𝐿
= 011 010 111 000
. 
Har ikkala ochiq matn yagona kalit 
𝐾𝐾
= 110 011 101 111
yordamida 
shifrlangan va shifrmatnlar quyidagiga teng bo’lgan: 
L 
I 
K 
E 
𝑃𝑃
1
:
100 010 011 000 
𝐾𝐾
:
 
110 011 101 111 
𝐶𝐶
1
:
 
010 001 110 111 
I 
H 
S 
T 
va
K 
I 
T 
E 
𝑃𝑃
2
:
011 010 111 000 
𝐾𝐾
:
 
110 011 101 111 
𝐶𝐶
2
:
 
101 001 010 111 
R 
H 
I 
T 
Agar hujumchi kriptotahlil bilan yaqindan tanish bo’lsa va har ikkala ochiq 
matn bir xil kalit yordamida shifrlanganini bilsa, ochiq matnlardagi 2- va 4-
simvollarning bir xilligini osongina aniqlaydi. Sababi, mos o’rindagi shifrmatn 
simvollari bir xil. Bundan tashqari, hujumchi taxminiy 
𝑃𝑃
1
ochiq matn oladi va uni 
to’g’riligini 
𝑃𝑃
2
ochiq matn bilan tekshirib ko’radi. Faraz qilaylik, hujumchi birinchi 

---

30 
ochiq matn sifatida 
𝑃𝑃
1
=
𝐾𝐾𝐿𝐿𝐿𝐿𝐿𝐿
= 011 010 100 100
ni olgan bo’lsin. Bu holda u 
ochiq matnga mos taxminiy kalitni quyidagicha hisoblaydi: 
K 
I 
L 
L 
Taxminiy 
𝑃𝑃
1
:
011 010 100 100 
𝐶𝐶
1
:
 
010 001 110 111 
Taxminiy 
𝐾𝐾
:
 
001 011 010 011 
Olingan kalit 
𝐾𝐾
yordamida esa ikkinchi shifrmatndan ochiq matnni hisoblaydi: 
𝐶𝐶
2
:
101 001 010 111 
Taxminiy 
𝐾𝐾
:
 
001 011 010 111 
Taxminiy 
𝑃𝑃
2
:
 
100 010 000 100 
L 
I 
E 
L 
Hisoblangan kalit 
𝐾𝐾
ikkinchi ochiq matn 
𝑃𝑃
2
uchun mos bo’lmagani sababli, 
hujumchi taxmin qilgan birinchi ochiq matni 
𝑃𝑃
1
ni noto’g’riligini biladi. Shu tarzda 
hujumchi qachonki birinchi ochiq matnni 
𝑃𝑃
1
=
𝐿𝐿𝐿𝐿𝐾𝐾𝐿𝐿
tarzida taxmin qilsa, ikkinchi 
ochiq matnni to’g’ri 
𝑃𝑃
2
=
𝐾𝐾𝐿𝐿𝐾𝐾𝐿𝐿
topa oladi.