Chinor fayzi baland
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Doimiy to„lanadigan belgilab qo„yilgan yig„imlar turlari Shibog„u
- Sovurin va Peshkash
|
6.1-chizma. Shayboniylar hukmronligi davrida yig„imlarning asosiy turlari Bularning hammasi xon farmonlarida ―amaliyot‖ (aholidan olinadigan soliq va majburiyatlar) deb atalgan. Bu davrda soliqlarning tushishi ustidan moliya muassasasining boshlig‗i Mustavfiy nazorat qilib turgan. Soliq to‗lashdan bosh tortgan jamoa yoki qabila boshliqlari qattiq jazolanganlar. Hatto qatl jazosi ham qo‗llanilgan. Doimiy to„lanadigan belgilab qo„yilgan yig„imlar turlari Shibog„u (sibog‗u) – xonlar va o‗g‗lonlar bir joydan ikkinchi joyga ko‗chib o‗tayotganlarida ovullarning aholisi ularga oziq-ovqat to‗plab bergan, u ko‗pincha pishirilgan go‗shtdan iborat bo‗lgan. So„g„im - ko‗chmanchilar qishda isteʼmol qilish uchun har yili kuzda o‗z chorvasining bir qismini so‗yib olganlar. Buni ―so‗g‗um-so‗yuv‖ deb atashgan. Аna shu vaqtda har bir xonadon (chodir, o‗tov) xonga va o‗z xo‗jayinlariga uning so‗g‗umi uchun bir yaxshi boqilgan chorva molini bergan Sovurin va Peshkash – bu ham shibog‗uga o‗xshash bo‗lib, lekin u ko‗pincha qimmatbaho buyumlar, pul, ot va qoramollardan iborat bo‗lgan. Hatto kitoblar, qullar ham peshkash (tortiq) qilingan. u ko‗pincha mag‗lub xalqdan g‗olib chiqqan xonga tortiq shaklida qaralgan. 133 Abdullaxon II ning Xo‗ja Sa‘d 64 ga yozgan maktublaridan birida Markaziy Afg‗oniston, Mug‗on, Darayi, Suf atroflarida yashab kelayotgan Buxoro xonligiga tobe bo‗lgan tulkichi qabilasining davlat xazinasiga muqarari (aniq belgilangan to‗g‗ri soliq) va oshlig‗ solig‗ini bajarmaganligi, ilgari esa ular Balx xonligiga tobe bo‗lgan davrida 12000 qo‗y to‗lab turganligi ko‗rsatilgan. ―Bu kishilar bizga ko‗p zarar yetkazdilar, ular muqarari solig‗ini to‗lashlari lozim edi, ammo uch yilgacha to‗lamay keldilar, uning miqdori 36000 qo‗yga yetdi‖ - deyiladi xatda. Abdullaxon u yerga qo‗shin yuborib tulkichi qabilasini bu ishi uchun ―bosqin va talon‖ qilmoqchi bo‗ladi. Shunda Xo‗ja Sa‘d va Balx hokimi Nazarbiy (1572-1582) oraga tushib, xonni tinchlantiradi. Ammo ―qalbimizda u qabiladan qasos olmaslikka qaror qildik‖ deb yozgan bo‗lsada, xon baribir aybdor shaxslarni jazolaydi. ―Ravzat ar Rizvon‖ 65 asarida xo‗janing o‗zi qabilalar bilan xonning orasiga tushib, ularni ba‘zan soliq va yig‗imlardan ozod qilishga erishilganligi holatlari yoziladi. Shu maqsadda turli ulus beklari tomonidan Xo‗ja Sa‘dga xatlar kelib turgan. Shu davr hujjatlarida juda ko‗p xildagi oliq-soliqlar uchraydi, ammo boshqa davrlarda kam uchraydigan turlari ichida ―himoyat‖ solig‗i kishini diqqatini tortadi. Unga ko‗ra amirlar, beklar tomonidan chorvadorlarni o‗z himoyasiga olish, o‗ziga qarashli yaylovlarni ularga foydalanishga berish evaziga undirilgan soliq ―himoyat‖ deb atalgan. Hujjatlarda Jo‗ybor xo‗jalaridan Xo‗ja Tojiddinga shunday soliq to‗lab turilganligini tasdiqlaydigan ma‘lumotlar bor. Abdullaxon II ning soliq siyosatida, bir tomondan, diniy ulamo va shayxlarning suyurg‗ol mulkini darubast rejimiga o‗tkazib (hadya, in‘om tariqasida) soliqlardan ozod qilish bo‗lsa, ikkinchi tomondan, ayamasdan soliq solish bo‗lganligini tasdiqlaydigan manbalar ham mavjud. 64 Xoja Saʼd Xoja Kalon Xoja (1531-Buxoro-1589.23.10.) Joʼybor xojalaridan, Buxoro shayx ul islomi. Xoja Muhammad Islomnint oʼgʼli. Otasi vafotidan keyin Аbdullaxon II tomonidan Buxoro shayx ul islomi qilib tayinlangan. Аbdullaxon II X. S. fatvosisiz birorta jiddiy ishga qoʼl urmagan. Xoja Saʼduddinga ―Qutblar qutbi‖ va ―Sayyidlar panohi‖ unvonlari berilgan. 65 Badriddin Kashmiriyning ―Ravzat ar-rizvon‖ asarida Joʼybor xojalarining ijtimoiy-iqtisodiy va maʼnaviy-siyosiy faoliyatiga bagʼishlangan. 134 ―Ravzat-ur Rizvon‖da bu haqda Mahmud Sultonning Xo‗ja Sa‘dga yozgan iltimosi (arzadosht) keltirilgan. Bunda ko‗rsatilishicha, ushbu sultonning onasi Nur qishlog‗ida (Nurota) Mulk huquqi asosida ikkita koriz 66 ga ega bo‗lgan. Ilgarigi Samarqand, Toshkentxon sultonlar bunday mulklardan olinadigan o‗ndan bir soliqni undirmaganlar Abdullaxon esa Nurga kelganida ushbu korizlarga daromadning 1/10 qismi miqdorida soliq solinganligini, xoja xonga buni tushuntirib soliqdan ozod etishni so‗ragan. Tarixiy manbalarda davlatda ta‘siri kuchli bo‗lgan otaliqlarning hatto ulus xonlari vakolatlarini o‗zlashtirib, yig‗ilgan soliqlarni talon- taroj qilganliklari haqida ma‘lumotlar uchrab turadi. Bunga dastlab Termiz hokimi (1584 yildan O‗ratepa hokimi) Mahmud Sultonning Xo‗ja Sa‘dga yozgan xatida keltirilgan ma‘lumotlar guvohlik beradi. Xatda keltirilishicha, Xushi Jaloyirni Abdullaxon unga otaliq qilib (Xushbiy otaliq) tayinlashga bir yil ham bo‗lmasdan, u barcha davlat ishlarini, hatto hokim xonadonini boshqarish sarkorligi ishlarini ham o‗z qo‗liga olib, viloyatdan to‗rt yil mobaynida to‗plangan muqarrari, ixrajot, oshlig‗, mol kabi soliq va yig‗imlarni o‗zlashtirib olganligi, buning natijasida viloyatning xonavayron bo‗lganligi hamda Xo‗jadan ushbu xat mazmunidan Abdullaxonni ogoh qilib qo‗yish so‗ralgan 67 . Shunday qilib shayboniylar hukmronligi va undan keyingi o‗zbek xonliklari davrida ham yer egaligining o‗tmishda shakllangan turlari saqlanib qolishi barobarida, ulardan tushadigan soliqlar ham ma‘lum miqdorda davlat va amaldorlar xazinasini to‗ldirishda katta ahamiyat kasb etgan. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|