Chinor fayzi baland

§ 6.2. Xorazm xonligida amal qilgan soliqlar va yig„imlar 
Shayboniylar hukmronligidan ajralib chiqib, 1512 yilda mustaqil 
Xorazm xonligi faoliyat boshlaydi. 
66
KORIZ (fors.) - yer osti suvlarini yigʼish va ularni yer yuzasiga chiqarish uchun quriladigan yer osti 
inshooti. 
Аholini 
suv 
bilan 
taʼminlash 
va 
sugʼorish 
maqsadlarida 
qoʼllaniladi. 
https://qomus.info/encyclopedia/cat-k/koriz-uz/ 
67
Ziyodulla Muqimov Shayboniylar davlati va huquqi. – T.: Sharq, 2007. – 107 bet. 

---

135 
Xorazm xonligida ham oliq-soliqlar masalasi muhim axamiyat kasb 
etgan. Xonlik tashkil topgan dastlabki davrlarda o‗lpon yig‗ish uchun 
hokimlar (okrug hukmdorlari), ularning noiblari yoki qozilar mas‘ul 
bo‗lgan. Ular huzurida bojmonlar (boj yig‗uvchilar) va zakot 
yig‗uvchilar, agar o‗sha yerda davlat yerlari ham bo‗lsa, mushriflar
 
(natura bilan to‗lanadigan o‗lponlarni yig‗uvchilar, ular Buxoro 
amlokdorlariga muvofiq kelgan) ham xizmat qilganlar. Qishloqlarda 
ma‘muriy mirshablik tarkibidagi barcha ishlar bilan oqsoqollar 
shug‗ullanib, ular aholidan o‗lponlar ham yig‗ishgan. 
Xonlikning ma‘muriy va moliya-soliq apparati pul bilan 
ta‘minlanganligi sababli o‗lponlarni, ayniqa, ―daxyak‖ni yig‗ishda jiddiy 
suiiste‘molchiliklar bo‗lib turgan. 
XVII asr boshlarida Xorazm taxti uchun bo‗lgan sulolaviy 
kurashlardan so‗ng taxtga Arab Muxammadxon (1602-1621) o‗tiradi. 
Bu davrda Xiva xonligida ichki kurashlar, ayniqsa uning o‗g‗illari 
Habash va Elbarslarning otasiga qarshi chiqishi taxt uchun kurashni avj 
oldiradi. Ular otasiga qarshi kurashda muvaffaqiyat qozonadilar. Biroq, 
taxtga o‗tirgan Elbars va Xabash sultonlar (1621-1623) ukalari 
Isfandiyor (1623-1643) tomonidan taxtdan tushiriladi. Taxtga chiqqan 
Isfandiyor davrida mamlakat siyosiy hayotidagi keskinlik saqlanib qoldi. 
Orol bo‗yidagi o‗zbek qo‗ng‗irotlari Isfandiyorga bo‗ysunmay 
qo‗yadilar. 
So‗ngra Abulg‗ozixon (1643-1663) akasi Isfandiyor vafotidan keyin 
taxtni egallaydi. Turkman va qalmiqlarga qarshi muvaffaqqiyatli urush 
olib borgan Abulg‗ozixon Buxoro xonligi hududlariga ham talonchilik 
yurishlari uyushtiradi. Uzoq talashishlardan so‗ng 1662-yilda Xiva va 
Buxoro xonlari sulh tuzishga majbur bo‗ladi. 
Abulg‗ozixonning o‗g‗li Anushaxon (1663-1687) davrida ham 
Buxoro va Xiva o‗rtasidagi urushlar davom etaveradi. Uning davrda 
Xiva qo‗shinlari Buxoro, Samarqand, Qarshiga hujum qiladilar. 1685 
yilda G‗ijduvon yaqinidagi mag‗lubiyatdan keyin Buxoroning Xivadagi 
ta‘siri kuchayadi. Subhonqulixon Anushaxonga qarshi fitna uyushtirib, 
uning o‗g‗li Ernakka taxtni egallashga yordam beradi. Otasini ko‗r qilib 
taxtni egallagan Ernak (1687) hokimiyatni uzoq vaqt saqlab qola olmadi. 

---

136 
Subhonqulixon Xivadagi tarafdorlari yordamida taxtga Shohniyozni 
(1688-1702) o‗tqazib, amalda Xivani vassal davlatga aylantiradi. 
Hokimiyat uchun tinimsiz kurashlar, siyosiy nizolar mamlakat 
iqtisodiyotini izdan chiqaradi. 
Shohniyoz xonlik mavqeiga ega bo‗lgach, Rossiya hukmdori Petr
I dan Xivani Rossiya tarkibiga qo‗shib olishni so‗raydi. Rus podshosi 
Xiva xonligini o‗rganish va tobe qilish maqsadida Aleksandr Bekovich-
Cherkasskiy rahbarligida Xivaga harbiy ekspeditsiyani yuboradi. Bu 
davrga kelib taxtga o‗tirgan Xiva xoni Sherg‗ozixon (1715-1728) 1717 
yilda xonlikka tashrif buyurgan rus ekspeditsiyasini yaxshi kutib oladi. 
Uning maslahati bilan Bekovich-Cherkasskiy o‗z qo‗shinlarini 3 ga 
bo‗lib joylashtirdi. Qulay vaziyatdan foydalangan xivaliklar rus 
qo‗shinlarini butunlay qirib tashlaydi. 
Xonlikda aholidan asosan xiroj, zakot, juz‘ya kabi soliqlar undirib 
olingan. Ularning miqdori shariatda belgilanganidek bo‗lgan. Biroq, 
soliqlardan tashqari aholi turli majburiyatlarni ham bajarishi shart edi. 
Xususan, kanallarni tozalash, yangilarini qazish uchun ilk bahorda o‗z 
yeriga ega bo‗lgan har bir xonadondan bir kishi jalb etilib, 15 kun ishlab 
berishi shart bo‗lgan. 
Xiva xonligida xususiy yerlarga solinadigan soliq u yer qanday 
toifaga mansubligiga bog‗liq bo‗lgan. Yorliqli mulk, ya‘ni davlat 
yerlaridan xon yorlig‗i bilan biror shaxsning foydalanishi uchun ajratib 
berilgan yorliqli xususiy yerlardan olinadigan yer
solig‗i (daxyak) o‗rniga pul tarzida (salg‗ut) olingan. Aholining 
qadimdan xususiy mulki hisoblangan odatdagi xususiy yerlardan ham 
salg‗ut olingan. Aday mulk (xalq tilida atay mulk) yerlaridan yer solig‗i 
emas, balki hovli puli undirib olingan. Bu soliqning mikdori soliq 
to‗lovchi mol-mulkining ko‗p-ozligiga qarab belgilangan
68
. 
Hovli puli (uy-joy solig‗i) daromad solig‗iga o‗xshash bo‗lgan. 
Salg‗ut to‗la davlat xazinasiga, daxyakning bir qismi esa o‗z vaqf 
idoralari foydasiga olingan. Savdo ishlarida belgilangan zakot yig‗imi, 
tarozi puli va boshqa soliqlardan tashqari, Xiva xonligining savdo 
68
Oblomurodov N., Tolipov F. Oʼzbekistonda soliqlar tarixi. – T.: Iqtisod-Moliya. 2009. – 86 bet. 

---

137 
markazlaridagi (Urganch, Xonqa, Xiva, Gurlan va boshqalar) 
savdogarlar har yili xonga ―boy puli‖ solig‗i to‗laganlar. Xon bu soliqni 
hamma boy savdogarlarga o‗zi xoxlagancha solgan. 
Savdo shaharlariga yorliqlar yuborilar va ularga binoan har bir 
shahardan xon xazinasiga qarz tariqasida ma‘lum miqdorda pul 
yuborilishi kerak edi. Lekin olingan bu pullar egalariga qaytarib 
berilmas edi. Belgilangan pul (soliq) shahar aholisiga taqsimlab undirilar 
edi. Bu o‗ziga xos qarz olishlar bir yilda ikki-uch marta takrorlanib 
turgan. 
Xon hokimiyati qozoqlar va qoraqalpoqlardan chorvaning soniga 
qarab chorva uchun 1/40 miqdorida zakot undirib olgan. Bundan 
tashqari, Amudaryoning o‗ng qirg‗og‗idagi poda egalaridan butunlay 
o‗zboshimchalik bilan undirib olinadigan soliq ―torcho‗p‖
 
deb atalgan. 
Hatto qirg‗oq bo‗ylab joylashgan tumanlardagi yantoqni mol yegani 
uchun ham soliq olingan. To‗qaydan o‗tgan har bir suruvdan bir bosh 
qo‗y olingan. 
Xiva xonligida 25 ga yaqin turli doimiy va favqulotda o‗lponlar, 
majburiyatlar va soliqlar bo‗lgan. Bu o‗lpon va majburiyatlarning 
miqdori xonning va xon amaldorlarining xoxishi bilan belgilangan. 
O‗lkada chorizm istilosidan keyin ―salg‗ut kesma‖ degan yangi 
soliq joriy qilinib, har qaysi uydan 20 tanga (1 so‗m) dan pul, davlat 
qaramog‗idagi yaylovlardan foydalanganlik uchun ―cho‗p puli‖ 
olingan
69
. 
Qoraqalpoqlar xon xazinasiga katta soliqlar to‗lashlari kerak edi. 
Musulmon odatiga ko‗ra, ular zakot yo‗li bilan undirib olingan. XIX 
asrning o‗rtalarida 40 bosh moldan olinadigan zakot 9 so‗mga yaqin 
bo‗lgan, 40 bosh mayda shoxli moldan 10 abbos yoki 2 so‗m 50 tiyin 
olingan, keyinchalik 1 bosh moldan 1 tanga olingan
70
. XIX asrning 
so‗nggi choragida xonlikdagi yerlardan har yili natura solig‗i yo‗li bilan 
66 ming pudga yaqin don to‗plangan. 
69
Oʼzbekiston SSR tarixi. T. 1957 y. 1 tom. 2 kitob. 158 b 
70
Oʼzbekiston SSR tarixi. T. 1957 y. 1 tom. 2 kitob. 70 b. 

---

138 
Bu davrda Xiva xonligida ayrim toifa mulkdorlar soliqlardan ozod 
etilganligi haqidagi yorliqlarga ega bo‗lganlar. 
XIX asrning 80-yillarida 1800 dan ortiq mulk egalari o‗lpondan 
ozod qilinganligi haqida yorliq oladilar. Shunday yorliqlarning 
aksariyati sayidlar, eshonlar, xo‗jalar va boshqa din peshvolarining 
avlodlariga berilgan. XIX asrning oxirlarida 4 mingga yaqin diniy 
ulamolar va ularning avlodlari soliqlardan ozod qilingan. Ularning har 
birining 
yeri
10 tanobdan 400 tanob
71
gacha bo‗lgan. 
1887-1893-yillarning o‗zida Xiva xoni 11 ta katta feodalga 4956 
tanob yerni in‘om qilgan
72
.