Iv asrdan XIII asr boshlarigacha 7-sinf o‘quvchilari uchun darslik

Turk xoqonligi sosoniylar 
hukmdori Xusrav I Anu­
shervon bilan eftaliylarga 
qarshi o‘zaro har biy ittifoq 
tuzdi. Bu ittifoq Eron sho­
hining Turk xoqoni Ista­
miga kuyov bo‘lishi orqali 
mustahkamlandi.
Oltoy xoqonlikning mar­
kazi qilib belgilanadi.
Turklarning g‘arbga to­
mon yurishlariga Istami 
boshchilik qiladi. Unga 
«Yab g‘u xoqon» degan 
unvon beriladi.
Yettisuv, Sharqiy Turkis­
ton, Sir daryo va Amu­
daryo havzalari hamda 
ularga tu tashgan hudud 
– G‘arbiy xoqonlik, Janu­
biy Sibir, Urxun havzasi 
(Mo‘g‘uliston), Shimoliy 
Xitoy Sharqiy xoqonlik 
tasarrufida bo‘lgan.
25

---

26
OROL
SIRD
ARYO
AMUD
ARYO
SOSONIYLAR
TOXARLAR
CHAG‘ONIYON
HINDISTON
VIZANTIYA
Turkiy tilda so‘zlashuvc
hi 
qabilalar ittifoqi xoqonlik 
asosini tashkil etar edi. Bu 
ittifoqni xo qon boshqar
gan.
O‘n ming suvoriyga ega bo‘lgan tu-
man boshi «shod» deb yuritilgan. 
O‘n o‘q el sardori bir tuman (y
a’ni, 
o‘n ming) suvoriyga ega bo‘lgan.
Ko‘chmanchi chorvador 
aholi «budun» yoki «qor
a 
budun» nomlari bilan 
yuritilgan.
26

---

27
TURK XOQONLIGI
TIBET
SUY IMPERIYASI
Xoqonlik eng k
uchaygan da
vrda 
Oxota dengizidan Qrim
yarimoroligac
ha, Sibirdan Hin-
distongac
ha hududni egallagan.
Yabg‘u darajasiga 
faqat xoqon urug‘iga 
qon-qarindosh bo‘l
-
ganlargina ko‘tarilgan.
O‘n o‘q budun yoki elning 
hokimi «yabg‘u» yoki 
«jabg‘u» nomi bilan 
atalardi.
Hoki miyat urug‘-
aymoqchilik udum-
lariga tayangan 
harbiy-ma’muriy 
bosh qaruvga 
asoslangan.
27

---

Mulohaza uchun
28
1. Bu ko‘rinishdagi boshqaruvning bugungi kunda-
gi boshqaruvga o‘xshash tomonlari bormi? 
2. Qanday sabablarga ko‘ra hukmdor hokimiyat-
dan uzoqlashtirilgan?
1. Jahon tarixi fanidan olgan bilimlaringizdan foy-
dalanib ayting-chi, bu davrda Yevropa va Sharq 
davlatlari hamda xalqlarida davlatni boshqarishga oid huj-
jatlar yoki qonunlar mavjud edimi? 
2. Ularning Turk xoqonligi qonunchiligi bilan o‘xshash va farqli 
tomonlarini tahlil qilib bera olasizmi?
Ijodiy faoliyat
Ijodiy faoliyat
Turk xoqonligida davlat faqat urf-odatlar 
bilan emas, balki yozma qonunchilik hujjat-
lari bilan ham boshqarilgan. Shu davrda Samarqandda 
«Turk qonunnomasi» amalda bo‘lib, u ibodatxonada 
saqlangan. Jazo berish vaqtida qonunnomadan foy-
dalanilgan. Qadimgi Sug‘dda ham oldi-sotdi, nikohni 
qayd etishga oid shartnomalar guvohlar o‘rtasida yoz-
ma shaklda tuzilib, muhr bilan tasdiqlangan.
Far 
g‘ona vodiysidagi Quvadan 
hamda Qo‘r g‘on tepa yaqini-
dagi Ajinatepadan budda 
ning 
haykal lari topilib, o‘rganildi. Aji-
natepa buddasi hay kalining bo‘yi
12 metrga boradi. Hozirgi kun-
da u Dushanbe shahridagi Milliy 
arxeologiya muzeyida saqlanadi.

---

1. Ikki jamoaga bo‘linib, Turk xoqonligi va 
eftaliylar davrida aholi e’tiqod qilgan 
dinlarni solishtiring va ularning umumiy jihatlarini 
aytib bering.
2. Jamoangiz bilan diniy e’tiqodlarning g‘oyasi va mohi-
yatini ochib berishga harakat qiling.
3. Bugungi kunda xalqimizning turmush tarzi, urf-odat 
va an’analarida ajdodlarimiz e’tiqod qilib kelgan bu 
dinlarning ta’siri seziladimi? Fikringizni asoslang.
4. Odamlar orasida bo‘ri totemi bilan bog‘liq qanday 
urf-odatlar saqlanib qolgan?