Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyasi faniga kirish

 
bog’liqdir va
 
bunga kattalar, 
atrofdagilar befarq qaramasliklari kerak.
 
Ilk bolalik davrida nutqning o’sishi 
Aqliy o’sish 
So’z bilan predmet
 
o’rtasida har xil
 
bog’lanish bo’ladi,
 
lekin dastlabki 
tushunish vujudga kelgan vaziyatga bog’liqdir. Agar bola “koptok” so’zi boshqa 
ko’rinishdagi koptoklarga ham daxldorligini tushunsa, “Koptok qani?” degan 
savolga koptokning u yoki bu xilini ham ko’rsata oladi. Yangi predmet bola o’z 
tajribasida uchratgan jismga o’xshasa, tanishdek tuyulsa, yangi harakat bilan uni 
bildiradigan so’zni o’zaro bog’lash birmuncha yengil ko’chadi. Shunga o’xshash 
vaziyat bolaning turmush tajribasida qanchalik ko’p uchrasa, idrok qilingan 
predmetlar ko’lami ham shunchalik tez kengayadi va bolaning lug’at boyligiga 
qo’shiladi. Bolaning faoliyatida unga beriladigan savollarni tushunish muhim 
ahamiyat kasb etadi va
 
uning oddiy xatti-harakatlarni amalga oshirish imkoniyatini 
yaratadi.
 
Tadqiqotchi Ye.K.Kaverinaning tajribasida tasdiqlaganidek, bolaning 
predmet nomini tushunishi quyidagi tartibda aks etishi mumkin:
a) bola eng avval atrofidagi predmetlarning nomlarini;
b) katta yoshli odamlar va o’yinchoqlarning nomlari va rasmlarini;
v) odamlarning gavdasining tuzilishini, uning bo’laklari va
 
hokazolarni 
tushunadi. 
Tushunishning eng qulay (senzitiv) davri bir yoshdan bir yarim 
yoshgachadir. Bu davrda bola predmet va
 
jismlarning nomlarini yengil o’zlashtirib 
oladi.
Ikki yoshgacha davrida kattalar bilan muloqotga kirishishda uy jihozlari va 
boshqalarni o’rganadi. 
Ye.K.Kaverinaning fikricha, bolaga beriladigan topshiriqlar, harakat nomlari 
va ularni bajarish bo’yicha yo’llanmalarni tushunish quyidagi bosqichlardan iborat 
bo’ladi: a) ta’sirlanishning yo’qligi yoki mutlaqo noto’g’ri ta’sirlanish; b) harakatni 
to’g’ri ijro etish; v) harakatning murakkablashuvi va boshqa ko’rinishlarining 
xususiyatlari. Bolaning kattalar yo’naltiruvchi nutqini tushunishi xatti-harakatlarni 
amalga oshirishda yetaklovchi vazifani o’taydi. 
Kattalar bilan bolaning hamkorlikdagi faoliyatida yo’l-yo’riq mohiyatini 
tushunish o’ziga xos yangi munosabatlar o’rnatishning eng muhim sharti 
hisoblanadi. Shuning uchun ikki yoshli bolalarda kattalar nutqini tushunishning 
o’sishi predmetlar bilan harakatni amalga oshirish usulini egallashda alohida 
ahamiyat kasb etadi. 

---

25 
Bola uch yoshga qadam qo’yganda, unda nutqni tushunishning ko’lami 
kengayadi; sifati esa yuqori darajaga ko’tariladi. 2-3 yoshli bola kattalarning 
amaliy faoliyatni bajarishga doir nutqini tushunishdan tashqari, ertak, hikoya, she’r 
kabilarni tinglashni ham yoqtirishi sababli ularda bayon qilingan fikrlarni ham 
tushunishga intiladi, natijada ilk tasavvurlar vujudga keladi. 
Bola ikki
 
yoshga to’lganda nutqining rivojida yangi davr boshlanadi. U ona 
tilining grammatik qoidalariga muvofiq gap tuzishga harakat qiladi. Uning nutqida 
qariyb barcha so’z turkumlari, murakkab bog’lovchisiz gaplar uchray boshlaydi. 
Fikr bildirish, ma’lumot uzatish ixtiyorsizlik asosiga quriladi.
Bola 3 yoshga o’tganidan keyin faqat yaqin kishilari bilan emas, balki 
begonalar, tengqurlari bilan ham muloqot ko’lami kengayishi natijasida unda tom 
ma’nodagi nutq faoliyati vujudga keladi. Bolada kattalarning nutqiga, xatti-
harakatiga qiziqish kuchayadi, o’ziga daxlsiz fikr va mulohazalarni tinglash mayli 
paydo bo’ladi, shuningdek, uning o’zi atrof-muhitda, kattalar davrasida olgan 
ma’lumotlar va axborotlar bo’yicha boshqalar bilan muloqotga kirishish istagi 
tug’iladi. 
Uch yoshli bolaning nutqi muloqot quroli vazifasini bajarib, amaliy faoliyat 
bilan uzviy bog’liq holda ro’yobga chiqadi. Unda dialogik nutq paydo bo’ladi, 
chunki uning o’zini qiziqtirgan narsalar haqida savollar berishi yoki kattalarning 
savoliga javob qaytarishi dialogik nutqni taqozo etadi. Dialogik nutq zamirida ona 
tilining grammatik tuzilishini faol egallash uchun keng imkoniyatlar yotadi. 
Umuman, dialogik nutq bolaning kattalar bilan hamkorlikdagi faoliyatining 
ajralmas tarkibiy qismi hisoblanadi. 
A.N.Gvozdev ilk bolalik yosh davrida rus tilining grammatik qurilishini 
o’rganib, uni ikki bosqichga ajratadi. Birinchi bosqich − 1