Yosh psixologiyasi va pedagogik psixologiyasi faniga kirish

Kuzatish 
metodi. Rivojlanish psixologiyasida bu metodning obyektiv 
(tashqi) va subyektiv (o’zini o’zi) kuzatish turlari bor. Inson psixikasidagi 
o’zgarishlarni har xil vaziyatlarda kuzatish uchun quyidagilar amalga oshiriladi:
1) kuzatishning maqsadi, vazifasi belgilanadi;
2) kuzatiladigan obyekt tanlanadi;
3) sinaluvchining yoshi, jinsi, kasbi aniqlanadi;
4) tadqiqot o’tkazish vaqti rejalashtiriladi;
5) kuzatish qancha vaqt davom etishi qat’iylashtiriladi;
6) kuzatish insonning qaysi faoliyatida (o’yin, o’qish, mehnat, sportda) 
amalga oshirilishi tavsiya qilinadi;
7) kuzatishning shakli (yakka, guruh, jamoa bilan o’tkazilishi) tayinlanadi;
8) kuzatilganlarni qayd qilib borish vositalari (kundalik, suhbat daftari, 
kuzatish varaqasi, magnitofon, videomagnitofon, kinokamera, mobil telefon va 
boshqalar) taxt qilinadi. 
Kuzatish orqali turli yoshdagi odamlarning diqqati, his-tuyg’ulari, nerv 
sistemasining tashqi ifodalari, temperament xususiyatlari, imo-ishoralari, 
sezgirligi, xulq-atvori, nutq faoliyati va hokazolari o’rganiladi. Ammo o’ta 
murakkab ichki psixologik kechinmalar, yuksak hissiyotlar, tafakkur, mantiqiy xo-
tira va aql-zakovatni tadqiq etishga bu metodning imkoni yetmaydi. Masalan, 
go’dak bolani kuzatishda uning harakatlari, o’yinchoqlarga munosabati, his-

---

13 
tuyg’usi, talpinishi, mayli, xohishi aniqlanadi. O’quvchining darsdagi holatini 
kuzatishda esa diqqatining xususiyati, tashqi qo’zg’atuvchi bilan ta’sirlanishi, 
temperamenti, xatti-harakatining sur’ati, emosional kechinmasining o’zgarishi 
to’g’risida ma’lumotlar to’plashga imkoniyati tug’iladi. O’spirin yoshlarning sport 
faoliyatini kuzatish orqali ularning irodasi, ishchanligi, his-tuyg’usining o’zgarish 
xususiyatlari, g’alabaga intilishi, o’zining harakatini idora qila olishi yuzasidan 
materiallar yig’ish mumkin. Ishchining dastgoh yonidagi faoliyatini kuzatish 
natijasida uning o’z diqqatini taqsimlashi, qiyin damlarda o’zini tutishi, imo-
ishoralari, tashqi qo’zg’atuvchidan ta’sirlanish darajasi haqida keng ma’lumotlar 
yig’iladi. Keksalarning muloqot jarayonini kuzatish ularning xarakteri, nutq 
faoliyati, his-tuyg’usi, ekstravertivligi yoki introvertivligi, qiziquvchanligi va 
ruhiyatining boshqa xususiyatlarini aniqlash demakdir. 
Tashqi kuzatishda ba’zan tafakkur bo’yicha ham ma’lumotlar olish: ish 
ustidagi kayfiyatini, fikrning muayyan obyektga yo’naltirilganini, tashqi 
qo’zg’atuvchilar ta’siriga berilmaslikni, chehradagi tashvish va iztirobni, ko’zdagi 
g’ayritabiiylikni, shuningdek, sinchkovlik, teranlik, termulish kabi ruhiy holatlarni 
kuzatib tafakkurning kechishidagi o’zgarishni aniqlash mumkin. Bulardan tashqari, 
qo’lning titrashi, asabiylashish, nutqning buzilishi, hissiyotning beqarorlashuvi 
ham inson ruhiyatidagi o’zgarishlar bo’yicha ma’lumot beradi. 
Psixologiya fanida o’zini o’zi kuzatishdan (introspeksiyadan) ham 
foydalaniladi. Ko’pincha tajribali psixolog yoki o’rta, maxsus o’rta va oliy ta’lim 
tizimidagi yuqori malakali mohir o’qituvchi o’zini o’zi kuzatish orqali ilmiy xulosa 
chiqara biladi. Masalan, o’z tafakkurini kuzatib o’zidagi emosional o’zgarish 
haqida, shuningdek, tafakkurning ichki mexanizmlari vujudga kelishi za kechishi 
haqida ma’lumot oladi. Fikrlash faoliyati zaiflashganini sezadi. Natijada 
tafakkurning sifati, mazmuni, mohiyati va qay tarzda, qanday tezlikda, qay shaklda 
ro’y berishini kuzatadi. 
Uzoq va yaqin chet el psixologiyasida o’zini o’zi kuzatishning inson 
ruhiyatini o’rganishdagi rolini ifodalovchi ilmiy-amaliy materiallar to’plangan. 
Introspeksiya yo’nalishining yirik namoyandalari o’zlarini o’zlari kuzatganlar va 
to’plagan materiallarini tahlil qilib umumiy psixologik qonuniyatlarni yaratishga 
harakat qilganlar. Lekin inson turli vaziyatlarda o’zini bir xil boshqara olmaydi va 
shuning uchun bu metodning ilmiy ahamiyati unchali katta emas, lekin hozirgi 
zamon elektron apparatlari bu jarayonni kuchaytirish imkoniyatiga ega. 
Shunday qilib, kuzatish metodining qulay va samarali jihatlari bilan birga 
zaif tomonlari ham mavjud. Shu sababli insonning murakkab psixikasi boshqa 
metodlardan foydalanib tadqiq qilinadi. 
Suhbat
metodi. Bu metod bilan inson psixikasini o’rganishda suhbatning 
maqsadi va vazifasi belgilanadi, uning obyekti va subyekti tanlanadi, mavzusi, 

---

14 
o’tkaziladigan vaqti aniqlanadi, yakka shaxslar, guruh va jamoa bilan o’tkazish 
rejalashtiriladi, o’rganilayotgai narsa bilan uzviy bog’liq savol-javob tartibi 
tayyorlanadi. Suhbatning bosh maqsadi muayyan bir vaziyat yoki muammoni hal 
qilish jarayonida inson psixikasidagi o’zgarishlarni o’rganishdir. Suhbat orqali turli 
yoshdagi odamlarning tafakkuri, aql-zakovati, xulq-atvori, qiziqishi, tiyrakligi, 
bilim saviyasi, e’tiqodi, dunyoqarashi, irodasi to’g’risida ma’lumotlar olinadi, 
Suhbat chog’ida o’zaro izchil bog’langan savollar beriladi: 
− Xotira deb nimani aytiladi?
− Xotira idrok qilingan narsa va hodisalarni esda qoldirish, mustahkamlash 
hamda zarur vaqtda esga tushirishdan iborat psixik jarayondir. 
− Xotiraning nerv-fiziologik asoslari nimalardan iborat? 
− Xotiraning nerv fiziogik asoslari bosh miya katta yarim sharlari qobig’ida 
muvaqqat nerv bog’lanishlarining hosil bo’lishi, mustahkamlanishi va keyinchalik 
faollashuvidir.
 
− Xotiraning samaradorligi nimalarga bog’liq?
− Esda olib qolishda harakatning tugallanmaganligiga, shaxsning qiziqishi 
va mayllariga, faoliyatga munosabati, kayfiyati va irodaviy zo’r berishiga, 
xarakterologik sifatlariga bog’liq. 
− Xotiraning qanday turlari mavjud?
− Harakat, obrazli, so’z-mantiq, emosional, qisqa va uzoq muddatli, 
operativ, ixtiyorsiz, ixtiyoriy, produktiv, reproduktiv, faol va sust xotira turlari bor.
Suhbat paytida fikrlar mantiqiy izchillikka ega bo’lishi shart. Biroq 
mashg’ulot sinaluvchilarni toliqtirib qo’ymasligi, ularning yoshiga, saviyasiga, 
mutaxassisligiga mutlaqo mos bo’lishi zarur. 
Dialog shaklidagi suhbatlar ham o’z ko’lami, mohiyati, mazmuni, shakli, 
xususiyati, sur’ati, mavzusi, obyektga yo’nalganligi bilan bir-biridan farqlanadi. 
Suhbatning yana bir turiga misol: 
− Opajon, eson-omon yuribsizmi? Uydagilaringiz yaxshimi? 
 
− Opang qoqindiq, ming qatla shukur, tinch yuribmiz. 
− Nechuk, qanday shamol uchirdi?
− Ko’zimdan o’taverding, o’taverding, keyin yo’lga otlandim. 
− Qiynalmasdan yetib keldingizmi?
− Aytarli qiynalmadim. Avval avtobusga, so’ng tramvayga o’tirdim, lekin 
metroga tushgim kelmadi. 
Suhbat metodining yuqorida ta’kidlangan ijobiy jihatlari bilan birga ayrim 
zaif tomonlari ham mavjud. Qaytariq so’zlar, «g’aliz» iboralar, nutqning tezligi, 
fikrning mavhumligi, zerikarligi muvaffaqiyatsizlikka sabab bo’ladi. Shuningdek, 
savol-javobning bir xil shaklda emasligi, sinaluvchida o’ziga xos ishlash uslubi, 

---

15 
oshkoralik yetishmasligi, iymanish, uyalish atroflicha ma’lumotlar olishni 
qiyinlashtiradi va shu sababli boshqa metodlarga murojaat qilishga to’g’ri keladi.