Davlat xarid I

Shartnoma tuzish. 
Mazkur bosqich tanlov asosida savdolami 
tashkil etish va o‘tkazish doirasidan tashqariga chiqadi. Ammo, 
bu jarayoni yuqoridagi bosqichlar bilan tutashgan bo‘lib, butun 
tanlov asosida elektron savdolarni tashkil etish samaradorligi tahlil 
etish uchun, shartnoma tuzish jarayonini ham ko‘rib chiqadi. 
Masalan, Avstraliyada, davlat xaridini elektron tarzda tashkil etish 
infratuzilmasi ishlab chiqilgan bo‘lib, keyingi bosqich sifatida 
shartnomalarni tuzish va uni bajarilishi ustidan nazoratni amalga 
oshirish, avtomatlashtirish jarayoni ustida ishlar amalga oshiril- 
moqda.
Bu bosqichda shartnomalarni va zaruriy hujjatlami standart- 
lashtirish va unifikatsiyalash talab etiladi. Shuningdek, huquqshu- 
noslarning faolligi, huquqiy hujjatlarda kerakli o'zgarishlarni 
amalga oshirish va avtom atlashtirish vositalaridan sam arali 
foydalanish talab etiladi.
Davlat shartnomalarini ijro etishda materiallaming shaffofligini 
ta’minlash va albatta, joriy hisobot materiallarini intemetda nashr 
etib borish ancha samarali yo‘nalish hisoblanadi.
Davlat xaridini elektron tizimini ishlab chiqish bosqichlari.
Endi tanlov asosida savdolarni ta sh k il etish jaray o n in in g
boshlanish qismiga qaytib, turli m am lakatlarning yangi texno- 
logik bazaga o ‘tish yo'lida erishgan yutuqlari bilan tanisham iz.
Intemet-texnologiyalar asosida davlat xaridini amalga oshirish 
samaradorligini oshirmoqchi bo‘lgan barcha mamlakatlar, savdolar 
haqidagi bir vaqtda ham elektron nashrlarda, ham qog‘ozli 
nashrlarda e’lonlar berishdan boshlashganlar.

---

AQShda federal agentlik savdolar haqida e ’lonni Commerce 
Business Daily ham da uning elektron variantini intemetda nashr 
qilishlari shart.
Meksikada davlat xaridi tizimidagi savdolar haqida e’lonlar 
Federal O fficial G azette va davlat xaridiga bag'ishlangan 
Compranet vebsaytida nashr etiladi.
Avstraliyada maxsus idora — Department of Contract and 
Management Services (CAMS) tashkil etilgan bo‘lib, u elektron 
davlat xaridiga oid barcha materiallarni internetda e’lon qilib boradi 
(www.contracts.wa.gov.au).
Argentina, Kanada, Kolumbiya, Koreya kabi davlatlarda davlat 
xaridi bilan bog‘liq barcha savdolar internet bilan bir qatorda 
«qog'ozli» m atbuotda e’lon qilinib boriladi. Shunisi e’tiborliki, 
e’lonlar intem etda qog'ozli variantga nisbatan ancha oldinroq 
nashr etiladi. Internetda tipografiyalardagi kabi nashr bilan bog'liq 
vaqt yuqotishlari uchramaydi.
Tanlov hujjatlarini olish va tanlov shartlarini aniqlashtirish 
kabi bosqichlar internet orqali samarali amalga oshiriladi. Shuni 
ta’kidlash joizki, tanlov hujjatlari hamma mamlakatlarda ham 
tekinga berilmaydi. Joriy qilinigan to'lovlar sezilarsiz miqdorda 
kichik bo'lib, kredit kardlar yordamida tezda to ‘lovni amalga 
oshirish mumkin.
Avstraliyada davlat xaridini elektron tarzda tashkil etish ancha 
ilg‘or bo‘lib bu ham texnik jihatdan, ham buyurtmachi va mol 
yetkazib beruvchi o ‘rtasidagi muloqotni zamonoviy texnologiyalar 
asosida tashkil etilganligida yaqqol namoyon bo'ladi. Shartnomalar 
haqida axborot mavjud bo‘lgan vebsaytdan tanlov uchun zarur 
barcha hujjatlar to ‘plamini topish va undan foydalanish mumkin. 
Bunda saytdan foydalanuvchiga turli tuman yordamlar, aniqliklar 
yaratilgan bo'lib, qiziqtirgan savolni elektron pochta orqali so‘rash 
imkoniyati mavjud.
Ancha murakkab muammolar keyingi ikki bosqichda, ariza 
berish va k o n v e rtla rn i ochish ja ra y o n id a yuzaga keladi. 
Murakkablik mualliflikni aniqlash, ariza ochilguncha maxflylikni 
ta’minlash bilan bog'liqdir. Bu bosqichda tashkil etilgan va tashkil 
etilayotgan milliy davlat xaridi tizimlarida «raqamli imzo» texno-

---

logiyasidan, yoki ochiq kalit (PKI - Public Key Infrastucture) 
infratuzilmasidan foydalaniladi.
PKI texnologiyasi haqida batafsil to ‘xtalmasdan, ta ’kidlash 
lozimki, ushbu texnologiya yordamida mol yetkazib beruvchi 
kompaniya davlat sertifikat markazi — davlat buyurtm achisi 
tom onidan mol yetkazib beruvchilarni autentifikatsiya qilish 
maqsadida tashkil etilgan markazidan ro'yxatdan o ‘tadi. Avstra- 
liyada bu tashkilot Government Public Key Authority (GPKA) 
— degan nom olib, 
keyinchalik Gatekeeper Policy Advisory 
Committee (GPAC) — degan nom bilan atala boshladi. Ushbu 
Qo‘mita tarkibida Avstraliya Sanoat vazirligi, Federal va munisipial 
hukumat organlari vakillari ham kiritilgan. Markaziy sertifikat 
markazining joylarda filiallari mavjud bo‘lib, ular ro'yxatdan 
o ‘tkazish va sertifikat berish huquqiga egadirlar. G PA C ning oltita 
filiali mavjud bo‘lib, yana oltita sertifikatlashtirish markazlari 
litsenziya olish arafasida.
Raqamli imzo va PKI texnologiyasidan foydalanish imko- 
niyatini, albatta, qonuniy asosdan ta ’minlash lozim. Bunday 
qonuniy aktlar, 1999—20 0 1 -yillarda, AQSh, Kanada, Hindiston, 
Meksika, Chili, Argentina, Kolumbiya va Avstraliyada qabul 
qilingan. 2002-yilda «Elektron raqamli imzo haqida»gi Qonun 
Rossiyada ham qabul qilindi. Ushbu qonun elektron raqamli 
imzoni, qog'ozli asosdagi imzo bilan tenglashtiruvchi shart- 
sharoitlarni belgilab beradi.
Davlat xaridini elektron tarzda tashkil etishining xorijiy mam- 
lakatlarda mavjud model va usullarini tahlili quyidagicha xulosa 
qilish imkonini beradi:
1. 
Davlat xaridini elektron tarzda tashkil etishning asosiy ikkita 
strategik yo'nalishini ko'rsatish mumkin:
— elektron savdolami tashkil etishining bir modeli sifatida;
— hukumataning davlat xaridini tashkil etish jarayonlarini 
samarasini oshirish tashabbusi sifatida.
Bu sohada katta yutuqlarga erishgan mamlakatlami ko‘rsatib 
o ‘tish o ‘rinlidir. Dastlabki yo'nalish bo‘yicha AQSh, keyingi 
yo‘nalish bo‘yicha Avstraliya boshqa mamlakatlarga nisbatan ancha 
oldingi o'rinlami egallaydi. Strategiyani tanlash bo£yicha omillar

---

tahlili shuni ko‘rsatadiki, O'zbekiston uchun ikkinchi yo‘nalishni 
tanlash istiqbolli hisoblanadi.
2. Davlat xaridini tashkil etish tizimida savdolarga tayyorgarlik 
va uni olib borish texnologiyasi turli mamlakatlarda deyarli bir xil 
va uni samarasini oshirish usullari ham o‘xshashdir:
— savdolar haqidagi e’lonni internet bilan bir vaqtda matbuotda 
ham e ’lon qilish va tanlov hujjatlarini internet orqali olish;
— tanlovga ishtirok etish uchun taqdim etiladigan arizalami 
qabul qilish uchun raqamli imzo va sertifikatlashtirish mexanizm- 
larini joriy etish.
3. Davlat xaridini tashkil etishda zamonoviy texnologiyalarni 
qo‘llash, tanlov hujjatlarini unifikasiyalash va tanlovlami o'tkazish 
uslubiyotini yagonalashtirishga xizmat qiladi.
4. S hartnom alam i bajarilishini kuzatish tizimini avtomat- 
lashtirish ayrim mamlakatlardagina tashkil etilgan va bunda internet 
texnologiyalarni qo ‘llash orq ali sezilarli samaraga erishish 
imkoniyatlari mavjud.
0 ‘zbekistonda davlat moliyasini islohotlari va davlat xaridini 
tashkil etishni takomillashtirish b o ‘yicha bir qator ishlar amalga 
oshirilmoqda. Jumladan, davlat xaridini elektron tarzda tashkil 
etish asosiy istiqbolli yo‘nalish hisoblanadi.
0 ‘zbekiston Respublikasida ushbu sohada huquqiy bazani 
shakllantirish maqsadida qator qonunlar qabul qilindi, jumladan:
«Elektron imzo to ‘g‘risida» (11.12.2003-yil), «Elektron tijorat 
to‘g‘risida» (29.04.2004-yil), «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida» 
(29.04.2004-yil), «Elektron to ‘lovlar to‘g‘risida» (16.12.2005- yil) 
va boshqalar.
Shuningdek, mazkur qonunlar ijrosini ta’minlash yuzasidan 
hukum at tom onidan qator qarorlar qabul qilindi. Jum ladan, 
0 ‘zbekiston Respublikasi V azirlar mahkamasining «Elektron 
tijoratni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi (30.01.2007 
yil 21-sonli), «Elektron tijoratni amalga oshirishda to'lovlar 
o‘tkazishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi 
(12.06.2007 yil 120-sonli) va ushbu Qarorga ilova etilgan, 2007— 
2008- yillarda elektron tijoratni amalga oshirishda to ‘lovlar 
o ‘tkazish tizimini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari rejasi

---

qabul qilindi. Ushbu qaror asosida, 0 ‘zbekiston Respublikasi 
Moliya vazirligi g‘aznachiligi, boshqa vazirlik va idoralar bilan 
hamkorlikda, davlat byudjetining g‘azna ijrosini amalga oshirishda 
elektron tijorat mexanizmlarini tartibga soluvchi m e’yoriy-huquqiy 
hujjatlami ishlab chiqdi va ushbu hujjatlar tasdiqlanish bosqichida 
ko‘rib chiqilmoqda.
Bundan tashqari, 0 ‘zbekiston Respublikasi va Koreya Respub­
likasi o‘rtasidagi texnik hamkorlikning natijasi sifatida, 0 ‘zbekiston 
Respublikasi Moliya vazirligi, 0 ‘zbekiston Respublikasi Savdo- 
sanoat palatasi va boshqa manfaatdor idoralar, Koreya Respub- 
likasidagi manfaatdor idoralari bilan birgalikda, 
2009—2010- 
yillarda bajarilishi lozim bo'lgan loyihalami (Koreya tomoni tajribasi 
asosida) ishlab chiqdilar.
0 ‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi va Savdo-sanoat 
palatasi va boshqa manfaatdor idoralar, Koreya Respublikasidagi 
vakolatli idoralar bilan birgalikda 0 ‘zbekiston Respublikasida 
elektron xaridning axborot tizim i loyihasini ishlab chiqish 
imkoniyatlari ko'rib chiqimoqdalar (Koreya tomoni tajribasi asosida 
— «Korean On-line Procurement System» — KONEPS).
Shuningdek, «Uzbekistan Development Gateway (UzDG)» 
kom ponenti doirasida Iqtisodiy islohotlar m arkazi qoshida, 
0 ‘zbekistonda birinchi internet elektron tender maydoni pilot 
loyihasi tashkil etildi. Loyiha doimiy ravishda davlat va xalqaro 
tashkilotlar tom onidan yangilanib turiladigan tender takliflari 
bo‘yicha savdolarga xususiy sektorni ishtirokini ta ’minlashga 
xizmat qilmoqda. Loyiha hamkorlari 0 ‘zbekiston Savdo-sanoat 
palatasi, U NDP bo‘lib, unda o‘zbek, rus, ingliz tillarida tender 
savdolari tashkil etilishi ko‘zda tutilgan.
Tenderlar www.dgmarket.uz vebsaytida tashkil etilgan bo‘lib, 
unda dunyoning 177 mamlakatidagi ochiq tenderlam i topish va 
tanishish imkoniyati mavjud. Albatta, ushbu vebsayt orqali biz 
yuqorida xorijiy mamlakatlar tajribasida ko‘rib o ‘tgan barcha 
operasiyalami to‘laqonli bajarish imkoniyati bo ‘lmasada, ammo 
mazkur tanlanagan yo'nalish kelajakda respublika davlat xaridi 
tizimini tubdan takomillashtirish uchun bosilgan ilk qadam sifatida 
e’tiborga loyiqdir.

---

Yuqorida ko'rib o‘tilgan chora-tadbilar respublikada elektron 
savdo tizimini rivojlantirish uchun huquqiy bazani shakllantirishda 
muhim qadamlar bo‘lib hisoblanadi.
Elektron savdolar tizimi, bizning respublikamizda o ‘zining 
rivojlanish bosqichini boshdan kechirmoqda va tez orada ushbu 
tizim zamonoviy ilg'or tajribalar asosida yangi bosqichga chiqishiga 
umid qilamiz.