E. G' G'oziev O'zbekiston respublikasi

t u r m u s h
shart-sharoitlan
v a sh a x s faoliyatining mahsuli deb qarash mumkin emas, chunki о sis 
g 
ю-
lo g ik v a psixologik qonuniyatlarini inkor qihshga haqqumz yo q- 
8 ^
o 's m ir lik davrining muayyan hech o'zgarmas xusus.yat.va 
"
m a v ju d em as. 0 ‘smirlar o ‘rtasidagi o'ziga xos tipologik farql 
J 
J
o m illa rn in g ta 'siri bilan, ta'lim va tarbiya sharoitlarmmg xusus.yatlan b.lan
iz o h lash mum kin.
145

---

Shu bilan birga, o ‘sm im ing jism oniy o ‘sishi xususiyatlari, jinsiy 
yetilishining iqlim va m illiy-etnografik omillari ham bor.
5.2. 0 ‘sm irla rn in g biologik o ‘sishi
0 ‘smirlik insonning balog'atga yetish davri bo‘lib, o ‘ziga xos xususiyati 
bilan kam olotning boshqa po g ‘onalaridan keskin farqlanadi. 0 ‘sm irda ro ‘y 
beradigan biologik o‘zgarishlar natijasida uning psixik dunyosida tub burilish 
nuqtasi vujudga keladi. B alog‘at davriga 11 (12) - 1 5 yoshli qizlar va o ‘g ‘il bolalar 
kiradilar. Kamolotning m azkur pallasida jism oniy o ‘sish va jinsiy yetilish am alga 
oshadi.
Bolaning bo‘yi 11-12 yoshida 6 - 7 sm, hatto 10 sm gacha o ‘sishi mumkin. 
Biroq bu bosqichda qizlar o ‘g ‘iI bolalarga qaraganda tezroq 
0
‘sadilar. 0 ‘sm ir 1 3 - 
14 yoshga to'lganda har ikkala jins o'rtasida bo*yning o ‘sishi qariyb 
baravarlashadi. 0 ‘n besh yoshga qadam qo‘yganda esa o ‘g ‘il bolalar qizlam i 
ortda qoldirib ketadilar. Shundan keyin to um m ing oxirigacha o ‘sishda o‘g ‘il 
bolalar ustunlik qiladilar.
0 ‘smirlik davrida bo‘y bilan tana nomutanosib ravishda o ‘sadi, natijada 
bolalar oriq, nimjon va uzun bo‘yli bo‘lib ko‘rinadilar.
0 ‘smirlarda yurakning hajmi va tiriklik sig ‘imi har yili 25 foiz kattalashib 
boradi. Bo‘yning jadal o ‘sishi va tana og‘irligining ortishi bilan qon hamda 
kislorodga ehtiyoj ham ortadi, bu ehtiyoj yurak hajm ining kengayishi va 
funksional faoliyati ko‘rsatkichlarining boyishi evaziga ta ’minlanadi. M azkur 
davrda tananing umumiy hajmidan 7 -8 foizini qon tashkil qiladi, qon bosimi 
birmuncha oshadi, simob ustunining 110-115 mm darajasida bo‘ladi. Yurak 
qisqarishining chastotasi bir qadar sekinlashadi, masalan, 11 yoshda dakiqada 8 5 - 
90 marta urgan bo‘lsa, 14-15 yoshlarda 70 m artagacha pasayadi.
Yurak kengayishi bilan birga qon tom irlari ham yo‘g ‘onlashadi. Qon 
aylanishi tizimining qayta qurilishi, vegetativ, nerv sistemasidagi beqarorlik qon 
aylanishini buzadi va o‘sm irda ba’zan qon bosim ining ortishi ro‘y beradi. Qon 
aylanishining o ‘zgarishi qizlarda og‘irroq kechadi, chunki ularda yurak vaznining 
ortishi oldinroq boshlanib, oldinroq yakunlanadi.
0 ‘smirlik davrida nafas olish organlari ja d al rivojlanadi. 0 ‘pkaning tiriklik 
sig‘imi quyidagicha boMadi:
o‘g ‘il bolalarda-1 1 yoshda 1900-2000 ml; 15 yoshda 2600-2700 mm.
qizlarda-11 yoshda 1800-1900 ml; 15 yoshda 2500-2600 ml. Shuning 
uchun nafas olish har daqiqada 2 marta kamayadi. 0 ‘g ‘il bolalar qorin bilan, 
qizlar esa ko‘krak bilan nafas ola boshlaydidar. K o‘krak qafasi, nafas olish 
muskullari tez o ‘sa boradi va jinsiy yetilishni kuchaytiradi.
11-12 yoshdagi o ‘sm im ing ichki sekresiya bezlari qayta quriladi. 
Gipofizning old qismi ishlab chiqaradigan gorm onlar gavdaning o ‘sishini 
ta ’minlaydi. Gipofizning o ‘rta qism i kuchayishi sababli pigm entlar almashinishi 
o ‘zgaradi, natijada soch qorayishi, yuzlam ing oqarishi namoyon bo‘ladi. Gipofiz 
bilan bir qatorda qalqonsim on bezning funksiyasi ham ko‘chayadi. Qalqonsimon
146

---

bez ishlab chiqaradigan tiroksin gormoni organizm da modda alm ashinuvi va 
energiya sarfini keskin orttiradi. M arkaziy nerv sistem asida qo‘z g ‘aluvchanlik 
o ‘zgaradi natijada yaqqol his-tuyg‘ular tu g ‘ila boshlaydi. Qalqonsimon bez 
faoliyatining kuchayishi k o ‘zg ‘aluvchanIik, asabiylashish va toliqishni keltirib 
chiqaradi. Bosh m iya qobig‘ida 
tormozlanish jarayonining susayishi shiddatli 
em otsional kechinm alam i 
vujudga keltiradi, 
hulq-atvorda parokandalik, 
g ‘ayritabiiylik paydo b o ia d i. Qalqonsimon bez funksiyasining o ‘zgarishi va 
modda almashinuvining buzishi sababli o ‘smirda semirish ro‘y beradi.
M azkur yosh davrida jinsiy bezlar faoliyati kuchayadi. Balog‘atga 
yetishning birlamchi va ikkilamchi alomatlari o ‘sa boshlaydi: o ‘g ‘iI bolalarda 
ovoz o ‘zgaradi, yo‘g ‘onlashadi, m o‘ylov va soqol paydo bo‘ladi, qizlarda esa 
ko‘krak bezlari rivojlanadi va hokazo. N atijada boshqa jinsga qiziqish ortadi, 
orzu, xohish, nozik tuyg‘u, sog'inch, iztirob kabi kechinmalar paydo bo‘ladi.
0 ‘smirlar jinsiy yetilish sirlarining 17 foizini ota-onadan, 9 foizini 
o*qituvchilardan, 4 foizini maktab vrachidan va qolgan yashirin jihatlari, holatlari 
to ‘g‘risidagi m a’lumotlam i ko‘cha-ko‘ydan, o'rtoqlari va dugonalaridan eshitib 
bilib oladilar. Kutilm agan holatlar va m a’lumotlar ulam ing xatti-harakatini 
chigallashtiradi, yakkalik olam iga berilish boshlanadi, fe’l-atvorda ayrim illatlar 
paydo bo‘ladL Goho o ‘sm irlar orasida axloqan tubanlashuv hollari ro‘y berishi 
mumkin. Ulam i bunday qiliqlardan порок guruh va to ‘dalardan xalos etish 
m aqsadga muvofiqdir.
Ijtimoiy hayotda yaramas odatlam i keltirib chiqamvchi anchagina 
manbalar bor: birinchidan, kino zallari va televidenieda o ‘smirlarga to ‘g ‘ri 
kelmaydigan filmlarga ruxsat qilinishi; ikkinchidan, jam oat joylarida va ko‘cha- 
ko‘yda kattalam ing nojoiz qiliqlar ko ‘rsatishIari; uchinchidan ta ’limda biologik 
o‘sish to ‘g ‘risida yetarli bilim lar berilmasligi; to ‘rtinchidan, vrachlam ing bu 
sohada keng ko‘lamda ish olib bormasligi; beshinchidan, ota-onalarda fiziologik 
va psixologik bilim lar yetishmasligi; oltinchidan, o ‘smir bolalar va qizlarga 
m o‘ljallangan m ateriallam ing kamligi va hokazolar.