A r X e o L o g ġ y a V ə e t n o q r a f ġ y a ġ n s t ġ t u t u
Yüklə 7,74 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
sm, qalınlığı 5-6 taxtanın uzunu boyu 10 sm enində olan kəsik-boĢluqdan tənək
keçirilərək toxunur. Taxtanın hər iki baĢından keçirilən tənək-qollar boyunduruğa bağlanır. Malaçı isə dəstək əvəzinə ortadan boyunduruğa sarınmıĢ tənəyi tutaraq onun üstündə dururdu. Çəltikçilik təsərrüfatında, xüsusilə Ģum, ləklərin hazırlanmasında və suvarma iĢində bel, belçə, kərdivar (mərküz), dostirəndi (əl malası), əyri bel, tumcar beli və s. əl əmək alətlərindən də geniĢ istifadə edilmiĢdir. Dəstirəndinin taxtasının uzunluğu 1 m-
qədər olurdu. Çəltikçilikdə istifadə edilən xıĢ, qara kotan, boyunduruq, mala, bel və baĢqa əmək alətləri yerli ustalar tərəfindən hazırlanırdı. Əkinçiliklə məĢğul olan elə bir Azər- baycan kəndi olmamıĢdır ki, orada Ģum alətləri hazırlaya bilən ustalar olmasın.
117 Çəltik bitkisinin becərilməsi üçün əkin sahəsi seçilərkən onun su tutarlığı nəzərə alınardı. Bundan əlavə, əkinin kifayət qədər gün tutması, sahədə havanın sərbəst cərəyan edə bilməsi də zəruri amillərdən sayılırdı. Çəltik bitkisi sucaq və Ģoran tor- paqlarda, baĢqa dənli və texniki bitkilərin becərilməsi üçün o qədər əlveriĢli olmayan torpaqlarda becərildikdə belə, kifayət qədər məhsul verə bilir. Ümumiyyətlə, baĢqa bitkilər üçün yararsız olan torpaqlardan gələcəkdə səmərəli istifadə etmək üçün belə sahələrdə çəltik əkilirdi. Çəltik əkini sahəsində Ģum iĢləri qurtardıqdan sonra ləklərin kəsilməsinə (hazırlanmasına) baĢlanılır. Bu iĢ prosesi çox ağır olduğundan həmiĢə birgə görülmüĢdür. Çəltik ləklərinin kəsilməsi zamanı 6, 8, 12 nəfər kiĢi eyni vaxtda iĢləməli olurdu. Bunların öz aralarında isə iĢ bölgüsü aparılırdı. Usta, yəni daha təcrübəli çəltikçi "qaraatan" dəstəyə baĢçılıq edir, çəkiləcək tirələrin istiqamətini niĢanlamaqla Ģumu qaralayır. BaĢqa iĢçilər isə çimçi, tirəçi və Ģirəçi adlanırdı. Onlar bu iĢi dizə qədər palçığın içində görürdülər. Çəltik ləklərin böyüklüyü ümumiyyətlə, əkin sahəsinin düzlüyündən asılı olurdu. Ləkin təxminən sahəsi 0,02-0,08 h-a qədər olurdu. Azərbaycanda çəltiyin becərilməsi ta qədimdən səpmə və Ģitil üsulu olmaqla iki istiqamətdə inkiĢaf etmiĢdir. ġitil üsulu əsasən Lənkəran bölgəsində yayılmıĢdı. ġitil xüsusi tumcarlarda - Ģitil ləklərində yetiĢdirilərdi və daha sonra sahələrdə - bicar ləklərində sancılardı. BaĢqa bölgələrdə isə çəltik əkini ancaq səpmə üsulu ilə aparılmıĢdır [105]. Çəltik əkini üçün nəzərdə tutulan torpaq sahələrinin suvarma Ģəbəkəsi, su arx- ları hələ Ģum iĢindən əvvəl qaydaya salınardı. Ağır və xeyli iĢçi qüvvəsi tələb olunan bu iĢdə bir neçə ailə, hətta kənd camaatı birgə iĢləməli olurdu. Azərbaycanın bütün bölgələrində çəltik Ģumuna yazın əvvəllərində baĢlanırdı.
118 ġuma baĢlamazdan bir neçə gün əvvəl torpağın yumĢaq olması üçün sahəyə su buraxılırdı. Bəzi hallarda isə sahə Ģumlandıqdan sonra suvarılırdı ki, bu da lək kəsmək, mala vurmaq, ümumiyyətlə, torpağın həllinə və asan malalanmasına kömək edirdi. Bəzən çəltik ĢumlanmamıĢ sahələrdə də becərilirdi. Belə halda çəltik əkiləcək sahə əvvəlcədən suvarılır və bir neçə gündən sonra 5-6 baĢ kəl və ya öküz vasitəsilə torpaq tapdaq edilərək yumĢaldılırdı. Daha sonra lək kəsilərək toxum səpilirdi. Bu qayda ilə çəltik becərmək ən qədim və sadə üsul hesab olunurdu. Çəltik bitkisi lazımi qədər həll olunmuĢ torpaqda daha yaxĢı məhsul verir. Ona görə də torpaq bir neçə dəfə malalanırdı. Torpağın xüsusiyyətindən asılı olaraq, ayrı-ayrı hallarda Ģuma üç dəfəyə qədər mala vurulurdu. Birinci və ikinci mala "qara mala", üçüncü mala isə "Ģirə mala" adlanırdı. Hətta çəltikçilər arasında Ģum iĢi və mala vurma ilə əlaqədar olaraq "Altı dəfə kəl dırnağı dəyməyən ləkdə çəltik olmaz" və yaxud "Torpaq deyər öldür məni, dirildim səni" kimi zərbi-məsəlləri də yaranmıĢdır. Çəltik səpininə və ya Ģitilin sancılmasına, adətən yazın ortalarında baĢlanılırdı. Hər desyatinə orta hesabla 7-8 pud toxum səpilirdi. Lənkəran bölgəsində isə əvvəlcədən toxum tumcarlara səpilir və burada təx- minən 25-30 günə Ģitil becərilirdi. Daha sonra hazır Ģitil sahələrə aparılır və bicar ləklərinə sancılırdı. Bölgədə Ģitil sancmaq iĢi ilə ancaq qadınlar məĢğul olurdular. ġitil sancmanın çəltikçilikdə ən ağır iĢ olması nəzərə alınarsa, onun baĢa çatması qadınlar üçün toy- bayram hesab olunurdu. Çəltik əkini zamanı qadınlar "Bicar mahnıları" adı ilə tanınan xalq mahnıları oxu- yardılar. Belə mahnılardan "GəlmiĢəm", "Sürməyi birçək oğlan, öz yarı göyçək oğlan", "Dəst eylər, gül eylər", "Sonalar", "A yordu, yordu, yordu", "Nar-nar" və s. mahnılar daha geniĢ yayılmıĢdı. Bu mahnılarda qadınlar öz məhəbbət, sevgi, arzu və diləklərini tərənnüm etdirir, həm də dövrə qarĢı olan narazılıqlarını bildirirdilər. Çəltik əkini Azərbaycanın ayn-ayrı bölgələrində xır, zəmi, bicar adlanırdı. Əkinə qulluq edən usta çəltikçiyə isə xırçı, zəmiçi, bicarçı deyilirdi. Çəltik bitkisinin becərilməsində əsas və həlledici amil sudur. Hətta deyirdilər: "Çəltik suda doğulur, suda yaĢayır və suda da yetiĢir" və ya "Çəltik günəĢ və suyun övladıdır". Çəltik əkinlərinin suvarılması üçün çay suyundan, istil, [106] bulaq, qara sulardan və kəhriz sularından istifadə edilmiĢdir. Çəltik ləklərindəki su təbəqəsi 8-10, bəzən 10-12 sm-ə qədər olurdu. Daha doğ- rusu, bitki suyun içində olmalıdır. Çəltik əkinində suyun bir ləkdən digərinə keçirilməsi üçün bərə adlanan keçidlər olurdu. Sukeçirici bərələr bəzən bir-birinə düz istiqamətdə, əsasən tərs halda düzəldilirdi. Birinci qayda "üzəngi bərə", ikinci qayda "tərsə bərə" adlanırdı. Naxçıvanda isə arxının suyu çəltik ləkinə bir bərə ilə daxil olur, o biri bərə ilə yenə arxa qayıdırdı. Ona görə də belə suvarma qaydasına "dol qayıt" deyilirdi. Əkinlərin suvarılmasında "tərsə bərə" üsulu daha geniĢ yayılmıĢdı. Su çətin hərəkət edən əkin sahələrində isə "üzəngi bərə" qaydasından istifadə edilərdi. Suçular çox soyuq suyu isitmək üçün əkin sahəsinin baĢ tərəfində iri lək-baĢqov düzəldərdilər. Arxla əkinə gələn su əvvəlcə baĢqova daxil olur və burada nisbətən isinərək
119 sahəyə axıdılardı. Bəzən də çəltik ləklərinə bulanıq suyun daxil olmaması üçün sahənin yuxarısında (baĢında) iri və dərin lək-lilpara olardı. Səpindən və ya Ģitil sancılmasından sonra əkinin su rejiminə baxmaq üçün təcrübəli çəltikçi ayrılardı. Suçu məhsul yetiĢənə qədər əkin sahəsində olardı. Məhsuldarlığı yüksəltməkdə çəltik ustalarının zəngin təsərrüfat təcrübəsi torpağı qüvvətləndirməkdən baĢlamıĢ, əkin sahələrini gübrələmə, "baĢvurma", "kök dəyiĢmə", "növbəli əkin" və s. kimi üsul və qaydalarda özünü daha aydın göstərmiĢdir. (çəltikçilər eyni sahədə bir il sədri növü əkirdisə, gələn il çampo, o biri il daha baĢqa növ becərməklə əkini növbələĢdirirdilər. Hətta belə də deyirdilər: "kök-kök üstə düĢməməlidir", yəni eyni növ çəltik təkrarən həmin sahədə əkilməməlidir. Çəltikçilər yorğun düĢmüĢ torpaq sahəsini qüvvətləndirmək məqsədilə çay suyundan istifadə edirdilər. Bunun üçün onlar sahəyə az müddətə su buraxırdılar ki, lil torpağa çöksün və torpaq qüvvətlənsin. Çəltikçilikdə məsul və çətin iĢ prosesindən biri də biçin hesab olunur. Ona görə də biçində ailənin demək olar ki, iĢ qabiliyyətli bütün üzvləri əsas və yardımçı iĢlərdə bu və ya baĢqa dərəcədə iĢtirak edirdilər. Azərbaycanda çəltik biçini əsasən avqust ayının axırlarından baĢlayaraq oktyabrın ortalarına qədər davam edirdi. Çəltik biçinində də taxılın biçilməsində olduğu kimi, oraqdan, çindən, dəryazdan, Naxçıvan ərazisində isə bunlardan əlavə mərəndidən də istifadə edilmiĢdir. Biçin zamanı biçinçi biləyinə qolçaq (dəridən, yun və ya pambıq parçadan tikilirdi) bağlayır, sol əlinə isə barmaqlıq keçirir və ya əlcək geyirdi. Çəltik biçinindən 7-8 gün əvvəl əkin sahəsinin quruması üçün onun suyu kəsilir və daha sonra biçin baĢlanırdı. Adətən çəltik bafalarına iki-üç gün hava dəydikdən sonra (bəndəmlə) dərz bağlanırdı. Dərzlərin daĢınmasında müxtəlif üsul və qaydalar mövcud olmuĢdur. Belə ki, bunun üçün araba, furqon, at, dəvə və baĢqa yükdaĢıma vasitələrindən istifadə edilirdi. Lənkəran bölgəsində çəltik dərzlərinin sahədən daĢınmasına qadınlar da kömək edirdilər. Onlar dərzi baĢlarında daĢıyırdılar. Bunun üçün həsir parçalarından istifadə edirdilər. Hər birinin içərisinə iki dərz qoyularaq bağlanmıĢ iki həsir Ģələni qadın baĢındakı oturacağın - piçənənin üstünə qoyaraq, ya əkin sahəsinin kənarına, ya da xırmana aparırdı. Piçənə yun və pambıq parçadan dəyirmi formada düzəldilirdi. O, Ģələnin baĢda durmasına kömək edir. BaĢda yük daĢıyarkən istifadə edilən bu oturacaq - piçənə insanlar tərəfindən çox qədimlərdən istifadə edilmiĢdir [107]. Bundan əlavə, bölgədə çəltik dərzlərinin daĢınmasında düĢəli adlanan ağac alətdən də istifadə olunurdu. Yoxsul kəndlilər dərzdaĢıma vasitəsi kimi bu alətdən XX əsrin əvvəllərinə qədər istifadə etmiĢlər. DüĢəli 2-2,5 m uzunluğunda palıd ağacından düzəldilən daĢıma alətidir. DüĢəlinin hər bir ucuna 3-4 dərz keçirməklə çiyində bir dəfəyə 6-8 dərzi aparmaq mümkün olurdu. Belə bir sadə alət insanlarm ən qədim yükdaĢıma vasitələrindən hesab edilmiĢdir [108].
120 Çəltik dərzinin döyümü üçün Azərbaycanda müxtəlif üsullardan istifadə edilmiĢdir. Bundan ən ibtidai və sadə üsul sünbülün ağacla - dəyənəklə döyülməsidir. Adətən, yoxsul ailələr miqdarca az olan dərzlərini dəyənəklə döyərdilər. Azərbaycanda çəltik dərzləri əsasən mal-qara ilə, at, öküz, kəl vasitəsilə heç bir alətdən (vəldən) istifadə edilməyərək payız aylarında döyülürdü. Lakin bu məqsəd üçün az hallarda xüsusi döyüm kötüklərindən də istifadə edilmiĢdir. Palıddan ya da qoz ağacından düzəldilən, bir cüt öküz və ya kəl qoĢulan bu kötüklərin uzunluğu təxminən 80-100 sm, diametri isə 40-50 sm olurdu. Həmin kötüklərin səthində bəzən uzununa, bəzən də eninə göz açılır. Belə kötüklərlə döyülən çəltik dərzinin küləĢi, demək olar ki, doğranmırdı. Çəltik dərzləri əsasən taxıl xırmanlarında döyülərdi. Çəltik dərzlərini döymək üçün xırmanın ortasında 2- 2,5 m uzunluğunda paya - dirək basdırılırdı. Həmin dirəyə tənəkdən düzəldilmiĢ çənbərə keçirilərdi. Boyun və ya buynuzlarından iplə bir-birinə bağlanmıĢ 5-6 öküz və ya kəl həmin dirəkdəki çənbərəyə bağlanır və bundan sonra isə döyüm prosesinə baĢlanılardı. Sahədən daĢınan dərzlər 100-200, yaxud 300-400 və daha böyük 500 dərzlik tayalarda - xaralarda xırmana yığılardı. Xırmana bir dəfədə döyüm üçün 80-100 dərz sərilirdi [109]. Döyüm prosesində bilavasitə üç nəfər xırmançı iĢtirak edirdi. Onlardan biri heyvanları sürür (hərləndirir, tovlayır), ikincisi küləĢi çevirir (buna yabaçı -biləngçi də deyilirdi), üçüncü isə dəni Ģana və kürəklə sovurur ki, bu da sovruqçu adlanırdı. Döyüm prosesində süpürgə, yaba, Ģana və kürəkdən istifadə edilirdi. Məhsulun - dənin saxlanılması üçün əsas Ģərtlərdən biri də döyümdən sonra onun lazımınca qurudulmasıdır. Çəltik dəninin qurudulması üçün Azərbaycan çəltikçiləri bir neçə qaydadan istifadə etmiĢlər. Ən geniĢ yayılmıĢ qayda döyümdən sonra çəltiyin xırmanda, yaxud da yaĢayıĢ evlərinin həyətlərində həsir, palaz və s. üstündə dənin sərilərək - yayılaraq qurudulmasıdır. Bunun üçün iki-üç gün (günəĢli gün) kifayət edir. Havalar yağmurlu və rütubətli keçdikdə məhsul ev Ģəraitində qurudulurdu. Dənin ev Ģəraitində, onun yaĢayıĢ otaqlarının döĢoməsinə sərilməklə (yayılmaqla) qurudulması üsulu bütün çəltikçilik bölgələrində geniĢ yayılmıĢdı. Bu məqsədlə yaĢayıĢ evlərinin çardaqlarından da istifadə edilirdi. Məlum olduğu kimi, çəltik düyüyə nisbətən daha çox qalır və həmçinin də ziyanvericilər onu tez korlaya bilmir. Məhsul əkin üçün də çəltik halında yararlıdır. Ona görə də hər bir təsərrüfatda ehtiyat ediləcək məhsul düyü kimi deyil, məhz çəltik kimi saxlanılırdı. Azərbaycanın bütün çəltikçilik bölgələrində çəltik əsasən çubuq, gil, taxta anbarlarda, kəndulə, ağac anbar və çəlləklərdə, saxsı küplərdə, kisə və çuvallarda, həsir kisələrdə saxlanılırdı. Bunlardan əlavə iri təsərrüfatlarda məhsulun saxlanılması üçün xüsusi anbarlar olardı, ya da yaĢayıĢ binalarının birinci
121 mərtəbəsinin bir və ya iki otağı bunun üçün ayrılardı. Anbarlar öz tutum həcmlərinə görə də fərqlənirdilər. Orta böyüklükdə olan taxıl anbarları əsasən 30-40 pud çəltik tuturdu. Anbarlar, adətən, yaĢayıĢ evlərinin həyətlərində, eyvanlarda, alt evlərdə, təsərrüfat və yardımçı tikililərinin içərisində, həcm etibarilə kiçik olan anbar və ya kəndilər isə yaĢayıĢ otaqlarında qoyulardı. Çəltik dəninin ərzaq məhsulu kimi istifadə edilməsi üçün qabığı çıxarılır. Dənin təmizlənməsində [110] Azərbaycanın bütün çəltikçilik bölgələrində xalq ən sadə əmək aləti dibəkdən və daha məhsuldar olan ayaq və su dinglərindən istifadə etmiĢlər. Ayaq və su dingləri öz quruluĢ, forma və həmçinin də istifadə edilmə qaydalarına görə kiçicik fərqlərə baxmayaraq, bütün Azərbaycan üçün eynilik təĢkil etmiĢdir. Azərbaycanın çəltikçilik bölgələrində dibək daha geniĢ yayılmıĢdı. Dibək palıd və ya baĢqa möhkəm ağaclardan düzəldilirdi. Onun çalası üçün 30-40 sm yoğunluqda dairəvi kəsilmiĢ kötüyün içi 20-25 sm diametrdə, 15-20 sm dərinlikdə oyulurdu [111]. Dibəkdə çəltiyin təmizlənməsi zamanı döyəcdən (əl ilə tutulması mümkün olan uzunsov çaydaĢından) istifadə edilirdi. Hazırlanması sadə olan, həmçinin də heç bir xərc tələb etməyən bu alət əsasən yoxsul ailələrdə iĢlədilirdi. Çəltik təmizləmək üçün nisbətən geniĢ yayılmıĢ alətlərdən (qurğu) biri də ayaq dingidir. Ayaq dingi öz quruluĢuna və istifadə edilmə qaydasına görə çox da mürəkkəb deyildi. Düzəldilməsi o qədər də çətin olmayan ayaq dingi yerli ustalar tərəfindən palıd, qoz və baĢqa möhkəm ağaclardan hazırlanırdı. Haça, qol, ox, çala, gövzə-döyəc adlanan hissələrdən ibarət olan belə bir dingi düzəltmək üçün tor- pağa iki qoĢa ağac (50-70 sm aralı məsafədə paralel halda) basdırılırdı. Ağacların (40 sm uzunluğunda) torpağın üstündə qalan hissəsinin ortasına dingin qolu keçirilmiĢ ox bərkidilirdi [112]. Qolun baĢına isə gövzə (döyəc) keçirilərək bağlanırdı. Bunlardan əlavə dənin tökülməsi üçün yarı torpağa basdırılmıĢ ağacın içində dinkin çalası olurdu. Dingin qolunun uzunluğu 1 m 80 sm, diametri isə 15-20 sm idi. Döyəc bəzən daĢdan [113], əksər hallarda isə dəmir ağız geydirilmiĢ (içərisinə 10-12 ədəd mıx vurulmuĢ) ağacdan olurdu. Dəmir ağızlı döyəcin ağır olması üçün onun üstünə 2-3 kq-lıq daĢ və ya dəmir parçası da bağlanırdı. Ayaq dingi bəzən bütövlükdə iri ağac gövdəsindən də düzəldilirdi. Çəltiyin təmizlənməsi üçün istifadə edilən su dingləri Azərbaycanın bütün çəltikçilik bölgələrində yayılmıĢdı. Öz quruluĢ və istehsal gücünə görə [114] ayaq dingindən xeyli fərqli olan su dingləri də yerli ustalar tərəfindən hazırlanırdı. Su dingləri kəndlərdə, ümumiyyətlə, yaĢayıĢ məskənləri yaxınlığındakı çay kənarlarında tikilirdi (qurulurdu). Su dingi aĢağıdakı hissələrdən ibarətdir: su saxlayan qalaqlı pər - su çarxı, ox və onun Ģapalağı, dingin qolu, döyəc və dingin çalası. Dingin su çarxına bərkidilmiĢ oxunun hər iki baĢı xüsusi yastıqların üzərinə qoyulur. Oxun yastıq üzərinə qoyulan hissəsi dəmir mildən ibarətdir. Ox fırlandıqca üzərindəki Ģapalaqlar dingin qollarına toxunaraq onu müəyyən qədər yuxarıya qaldırır və
122 yenə də buraxır. Beləliklə də baĢ hissəsində döyəci olan qollar ding çalasında olan çəltik dəninin qabığını çıxarır. Qeyd etmək lazımdır ki, su dinginin qolları, döyəci və həmçinin də çalası, ayaq dinginə nisbətən iri olur. Su dingləri adətən 4-6 qollu düzəldilirdi [115].
Su dinginin təsvir etdiyimiz formalarından əlavə, ġəki-Zaqatala və Quba böl- gələrində nisbətən mürəkkəb quruluĢa malik olan daha təkmil və məhsuldar su dingləri də iĢlədilmiĢdir [116]. Həmin bölgələrdə istifadə edilən su dinginin qolları yuxarıda təsvir etdiyimiz su dingindən fərqli olaraq maili deyil, Ģaquli vəziyyətdə qurulurdu. Bundan əlavə qollarda ayrıca döyəc adlanan hissə yoxdur. Lakin qolun ucuna keçirilən dəmir ağızlıq (içərisi diĢli) döyəc rolunu görür. Ding oxunun üzərindəki qalaqlar qollardakı Ģapalaqlara qonaraq onları (qolları) hərəkətə gətirir-yuxarı qaldırır və buraxır. Dingin qolları isə iki yerdən, həm aĢağı, həm də yuxarıdan dirəklərə möhkəmləndirilmiĢ xüsusi ağacların içərisinə keçirilirdi. Bu dinglərdə qolların sayı 8-10, hətta 12-yə çatırdı. Deyildiyi kimi, çəltiktəmizləyən dibəkdən əsasən yoxsul ailələrdə istifadə edi- lirdi. Onunla çəltik təmizləmək üçün bir nəfər iĢçi qadın sağ əlində tutmuĢ döyəclə çalaya tökülən çəltiyi döyür, sol əli ilə çaladakı çəltiyi qarıĢdırırdı. Lazım gəldikdə çəltiyi
123 tabaqlayaraq çalaya tökür və yenidən döyəcləyirdi. Beləliklə də dibəkdə dənin təmizlənməsi baĢa çatırdı. Ayaq dingi Azərbaycanm istər çəltikçiliklə məĢğul olan, istərsə də çəltik əkil- məyən düzən və dağ kəndlərində geniĢ yayılmıĢdı. Ayaq dingindən ilin hər fəslində istifadə edilməsinin mümkünlüyü onun geniĢ yayılmasına da səbəb olmuĢdu. Hətta su dingi olan kəndlərdə belə, ayaq dingləri olurdu. Ayaq dingi əsasən bir neçə qohum ailənin istifadəsi üçün ayrı-ayrı həyətlərdə düzəldilirdi. Ayaq dingində çəltik təmizləmək üçün iki nəfər iĢçi lazım gəlirdi. Onlardan biri dingin qolunda ayaq üstə duraraq gah sağ, gah da sol ayağını basmaqla qolu qaldırıb endirərək döyəci çaladakı dənə vururdu. O biri iĢçi isə çalaya çəltik tökür və lazım olduqca onu qurdalayır və dəyiĢdirirdi. Arabir isə döyülməkdə olan çəltik hövsərlənir və yenə çalaya tökülürdü. Bu proses düyü alınana qədər davam edirdi. Su dingində çəltik təmizləmək üçün iki, bəzi hallarda üç nəfər iĢçi lazım gəlirdi. Onlardan biri çalalara tökülmüĢ çəltiyi çevirir, qarıĢdırır və lazım gəldikdə çıxarırdı. Digər iki nəfər isə yarımtəmizlənmiĢ dəni tabaqlayır və s. yardımçı iĢləri görürdülər. Dingdə təmizlənən çəltik, təmizləmə prosesində iki-üç dəfə tabaq və ya höv- sərlə sovrulur və ya da xəlbirlənirdi. Lənkəran bölgəsində ilk döyüm prosesinə kollama, çıxan qabığa isə pin deyilirdi [117]. Ġkinci doyümdən sonra isə alınan məhsul ağ nimə adlanır. Bu prosesdən sonra dənin qabığı tamamilə təmizlənir. Sovurma və xəlbirləmə zamanı kəsmə, xırda və suluf da ayrılır. Üçüncü, axırıncı təmizləmə prosesi baĢlanır ki, buna da ağarma deyilir. Beləliklə düyü alınırdı. Su dingləri əsasən sahibkar-bəylərə və ya tavanalı təsərrüfatlara məxsus olardı. Onlar su dinglərindən bir gəlir mənbəyi kimi istifadə edirdilər [118]. Çəltik becərilən iri kəndlərdə bir, iki və bəzən də daha çox su dingi olurdu. Çəltikçiliklə məĢğul olan ailələr, xüsusilə kiçik əkin sahibləri əldə etdikləri məhsulu ayaq və ya su dinglərində təmizləmək iĢini əsasən öz qüvvələri ilə görürdülər. Lakin kifayət qədər iĢçi olmadıqda bu iĢdə ailələr arasında köməkliklər də olurdu. Ġri əkin sahəsi olan təsərrüfatlar isə çəltiktəmizləmə zamanı muzdlu fəhlələrdən də istifadə edirdilər. Cənubi Qafqazm dörd quberniyasında - Bakı, Yelizavetpol, Ġrəvan, Tiflis quber- niyalarında və Zaqatala dairəsində (XIX əsrin sonlarında) 640 su dingi olmuĢdur [119]. Onun 610-u yalnız Bakı, Yelizavetpol quberniyalarının, 150 i isə Zaqatala dairəsinin ərazisində yerləĢmiĢdi. Çəltikçilikdə kapitalist münasibətlərinin inkiĢafı, istehsal olunan məhsulun çox hissəsinin bazara çıxarılması, çəltik təmizləyən müəssisələrin tikilməsi zəruriyyətini qarĢıya qoyurdu. Artıq, 1890-cı ildə Bakıda çəltiktəmizləyən dəyirmanların sayı üç, 1900- cü ildə isə yeddiyə çatır [120]. Bakı dəyirmanlarında təkcə Azərbaycan və Cənubi Qafqazda istehsal olunan çəltik deyil, Ġrandan Rusiyaya satıĢa gətirilən çəltik də təmizlənirdi. Lakin XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycanın kənd rayonlarında yenə də çəltik təmizləmək üçün əsasən ayaq və su dinglərindən istifadə edilmiĢdir. Azərbaycanın əsas çəltikçilik rayonlarından hesab olunan Lənkəran, ƏrəĢ, Nuxa
124 qəzaları və Zaqatala dairəsində ucuz iĢçi qüvvəsindən istifadə etməklə gəlmə və yerli fəhlələri istismar edən iri əkin sahibləri, varlı kəndlilər çəltikçilikdən xeyli qazanc götürürdülər. Fəhləyə verilən əmək haqqı da daxil olmaqla, bir desyatin çəltik əkini üçün sahibkar (Lənkəran qəzasında) 93 manat xərcləyirdi. Həmin sahədən götürülən gəlir isə 187 manat 50 qəpik olurdu [121]. Göründüyü kimi, hər bir desyatindən 100 manata qədər olan qazanc sahibkar tərəfindən fəhlənin nə dərəcədə istismar edilməsini təyin edən ən gözəl meyardır. XIX əsrin sonu - XX əsrin əvvəllərində çəltikçilikdə ticarət əkinçiliyi - əmtəə istehsalı və kapitalist münasibətlərinin inkiĢafı ilə bərabər, kapitalist istismar formaları yaranır və muzdlu əməyin tətbiqi də geniĢlənirdi. Beləliklə də iri çəltikçilik təsərrüfatlarında həm əməyin məhsulu, həm də fəhlənin iĢ qüvvəsi əmtəəyə çevrilirdi. Bu dövrdə çəltikçilikdə, xüsusilə çəltiyin əkilməsi və biçinində "muzdlu əməyin tətbiqi kapitalist münasibətlərinin inkiĢafı üçün baĢlıca Ģərt kimi" [122] özünü göstərirdi. Beləliklə, əgər çəltikçilikdə bütün iĢ prosesləri XIX əsrin ikinci yarısında əsa- sən hər bir təsərrüfatın öz ailəsi tərəfindən görülürdüsə və ya da bu sahədə xalqın qarĢılıqlı yardım formalarından daha çox istifadə edilirdisə, artıq XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvəllərində çəltik əkini, biçini, döyümü və s. iĢlərdə, bütün bunlarla yanaĢı, muzdlu əməyin tətbiqi xeyli geniĢlənmiĢdi. Muzdlu əmək isə əsasən varlı kəndlilərin, qolçomaqların, burjualaĢmıĢ bəylərin və qismən də (taxıl yığımında) ortabab kəndlilərin təsərrüfatında tətbiq olunurdu [123]. Çoxluq təĢkil edən yoxsul kəndlilər isə təsərrüfatlarındakı bütün iĢləri öz qüvvələri ilə görürdülər.
Yüklə 7,74 Mb. Dostları ilə paylaş:
|