TarġXĠ ən qədimdən bizim eranın III əsri yeddġ CĠlddə
Skiflərin hegemonluğu. Azərbaycan ərazisində Skif çarlığı
Yüklə 6,36 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Skiflərin hegemonluğu. Azərbaycan ərazisində Skif çarlığı. Qədim Şərq
qaynaqları şəhadət verir ki. e.ə. VII əsrin 70-ci illərində meydana gəlmiş Skif çarlığı bir neçə on il ərzində Ön Asiyanın hərbi-siyasi həyatında çox mühüm amil olmuşdur. Qaynaqlar skiflərin Aşşur dövlətinə yaxın vilayətlərdəki, xüsusən Manna və Madadakı fəaliyyətindən bəhs etməklə bərabər, İşkuz (skiflər) ölkəsinin çarı Partatua
185
haqqında da məlumat verir; İşkuz ölkəsi Aşşurun diplomatik fəaliyyət meydanının hüdudları daxilində idi, yəni Kür çayının orta axarı ilə Urmiya gölü ətrafındakı Manna ərazisi arasında yerləşən vilayətləri əhatə edirdi. E.ə. VI əsrdə Aşgenaz (Skif) çarlığının adının Urartu, Manna və Mada ilə bir sırada çəkilməsi də e.ə. VII əsrin təxminən ikinci yarısında Ön Asiya vilayətlərində hegemonluğu müəyyən müddət (Herodotdan gələn "28 il" rəqəmi, güman edildiyinə görə, şişirdilmiş rəqəmdir) əlinə keçirmiş (bunu arxeoloji material da təsdiq edir) skiflərin gücünə və qüdrətinə sübutdur. E.ə. VI əsrin hələ 90-cı illərində Skif çarlığı çox zəhmli bir qüvvə sayılırdı. Həmin əsrin ancaq 80-ci illərində "şimalın (yəni skif - məsul red.) hökmdarları" haqqında həlak olmuş bir xalqdan danışılan kimi danışılır. 186
Skif çarlığının tarixi müqəddəratı irandilli mühacirlərin böyük kütlələrinin Ön Asiya vilayətlərinə gəlməsi və bu regionda coşqun fəaliyyət göstərməsi ilə bilavasitə bağlıdır. Adətən skiflər adlandırılan bu tayfalar içərisində skiflərdən başqa saklar da var idi. Aşşur mətnlərində skiflərin adı ilk dəfə e.ə. 680-ci il ilə 674-cü il arasında, çox ehtimal ki, e.ə. 674-cü ilin ortalarında çəkilir. Ola bilsin ki, e.ə. 674-cü (?) ilin ortalarında skif qoşunları artıq mannalılar ölkəsinin vilayətlərində "yaşayırlar" (qədim mətni belə də
tərcümə etmək olar: "olurlar", "sakindirlər" və i.a. - məsul red.). Yazılı qaynaqların məlumatından belə bir nəticə çıxarmaq olar ki, skiflər Ön Asiyaya kimmerlərin ardınca gəlmişlər və Herodotun bu hadisələr haqqında dedikləri - yalnız skiflərin kimmerləri təqib etməsindən başqa - həqiqətə yaxın idi. Bu vaxtdan başlayaraq Aşşur kitabələri skifləri ən əvvəl Manna və qismən Mada ilə əlaqələndirir. E.ə. VII əsrin artıq 70-ci illərində İşpakay (lspakaja, Ispaka'ä) başda olmaqla skiflər mannalıların müttəfiqi kimi çıxış edirlər. Deməli, təxminən e.ə. VII əsrin 70-ci illərinin axırlarında Skif çarlığı artıq mövcud idi. Özü də onu Manna-Mada torpaqlarının bilavasitə yaxınlığında, ola bilsin, Kürdən (Sakasena rayonunda) başlanan və Arazdan cənubda, ta Şimali Manna vilayətinədək uzanan zolaqda axtarmaq lazımdır. Aşşur mətnlərinin sübut etdiyi kimi, miqrasiyanın ən erkən, ilk axınları məhz buraya yönəlmişdi. Skif tayfalarının Qafqaza və Ön Asiyaya, o cümlədən də Azərbaycana axını kütləvi köç deyildi, çox ehtimal ki, hərbi basqınlar idi. İşğal edilmiş vilayətlərin müxtəlif hissələrində köçkünlər düşərgələr salır, buradan onların çox böyük atlı dəstələri bəzən uzaq rayonlara da reydlər edirdilər. Azərbaycanda skiflər o qədər də çox deyildi. Azərbaycan əhalisinin əsas kütləsi aborigenlərdən ibarət idi. Skif başçısı İşpakay Aşşur mətnlərində sadəcə "işkuzlu", yəni "skif "adlandırılır. Təxminən eyni rayonlarda fəaliyyət göstərən Partatua isə ən tezi e.ə. 673-cü ilə aid olan Aşşur sənədində artıq "İşkuz (ölkəsinin) çarı", yəni "Skif çarlığının" çarı adlandırılmışdır. Azərbaycanda "Skif çarlığı"nın tarixində qaranlıq nöqtələr az deyildir. Məsələn, bilmirik ki, İşpakay Partatuanın sələfi idi, yoxsa "onlar iki (düşmən) skif koalisiyasının başçıları idilər? Lakin İşpakayın skifləri, şübhəsiz, mannalıların və görünür, həm də madalıların müttəfiqləri idilər və bu skif sərkərdəsi təxminən e.ə. 673-cü ilin axırlarında həlak olmuşdur. Bu da ağlabatandır ki, İşkuz ölkəsinin çarı Partatua (onun hökmranlığı e.ə. 675-645-ci illərə aid edilir) lap əvvəldən aşşurlularla danışıqlara başlamış və Assarxaddonun qızını almaq üçün elçi göndərmişdi. Bu vaxtdan "Skif çarlığı" Aşşurun sədaqətli müttəfiqi olmuşdur. Bəlkə də yalnız bu ittifaq sayəsində madalıların, skiflərin (İşpaka başda olmaqla, Partatuanın əleyhdarlarının), kimmerlərin və mannalıların koalisiyası Aşşur üzərində tam qələbə
187
çala bilməmişdi. Partatuanın skifləri Neynəva dövlətini labüd məhvdən xilas etmişdilər. E.ə. VII əsrin 70-ci illəri, qismən də 60-cı illəri Azərbaycanda "Skif çarlığı"nın təşəkkül dövrü sayıla bilər, lakin bu "çarlıq" spesifik köçəri dövlətinin əlamətlərinə malik olsa da, onu dövlət qurumu hesab etmək çətindir. Adətən Prototinin (Aşşur qaynaqlarında Partatua) oğlu Madinin adı ilə əlaqələndirilən dövrdə skiflərin Ön Asiyadakı fəaliyyətində qaranlıq nöqtələr az deyildir. Herodota görə, skiflərin Ön Asiyaya ilk gəlişi Prototinin adı ilə yox, Madinin adı ilə bağlıdır və guya məhz Kiaksar Aşşur ilə müharibə apardığı vaxt Madi kimmeriləri təqib eləyə-eləyə Madaya girmişdir. Herodotun verdiyi məlumata görə, skiflər Madaya, (daha doğrusu, Şimali Azərbaycan vilayətlərinə) Dərbənd keçidindən soxulmuşlar ("skiflər... düz yoldan burulub, xeyli uzun olan yuxarı yolla getmişlər, Qafqaz dağları sağda qalmışdır"). Herodot yazır: "Bu yerdə midiyalılar skiflərlə vuruşmuşlar. Midiyalılar basılmış və öz hökmranlığını itirmiş, skiflər isə bütün Asiyaya yiyələnmişlər. Skiflər buradan Misir üzərinə getmiş və öz yollarında hər şeyi viran etmişlər. Misir çarı Psametix skifləri Fələstin Suriyasında qarşılamış, hədiyyələr və yalvar-yaxarla onları ayaq saxlamağa razı salmışdır... Skiflər Asiyada iyirmi səkkiz il hökm sürmüş, israfçılıq və savaşqanlıqları ilə hər şeyi tam bərbad hala salmışdılar. Çünki onlar hər bir [xalqdan] müəyyən edilmiş bacı toplamaqla kifayətlənməyib, ölkəni gəzərək, əllərinə nə keçirdisə, qarət edirdilər... " [I, 104-105]. Burada təsvir edilən vəziyyət vaxt etibarilə e.ə. VII əsrin 50-ci illərinə deyil, sonuna daha çox uyğun gəlir, çünki skif hökmranlığınn "bütün Asiyaya" yayılması və skiflərin butün Asiyada "savaşqanlıq" etməsi, Herodotdan asılı olmayan mənbələrə görə, məhz göstərilən dövrdə baş vermişdir. Qələmə aldıqları hadisələrin müasirləri və şahidləri olan Bibliya müəllifləri yazırlar ki, Ön Asiyanın müxtəlif vilayətlərinin sakinləri "uzaq yerdən, dünyanın qurtaracağından", "şimaldan", "Şimal torpaqlarından" olan xalqın, "qüvvəli" və "qədim", lakin həyasız" xalqın basqını gözlənəndə qorxuya düşür və dəhşətə gəlirdilər, o xalqın ki, "sənin nə taxılından, nə şərabından, nə zeytun yağından, nə dana-buzovundan, nə də qoyun-quzundan sənə heç nə saxlamayacaq, nəhayət, sənin özünün də axırına çıxacaqdır" [Deut., 28, 49], "ümidini bağladığın möhkəmləndirilmiş şəhərlərini qılıncdan keçirəcəkdir" [J e r e m., 5, 18]. "Şimaldan" olan xalqın skiflərlə eyniliyinə şəkk-şübhə ola bilməz. Maraqlıdır ki, Mada çarlığını darmadağın etmiş skiflərin Urartuya, Aşşura, Suriyaya, Fələstinə və hətta Misirə basqınlar etdikləri haqqında yazılı mənbələrin məlumatı adları çəkilən vilayətlərdə skiflərin məhz e.ə. VII əsrin sonunda - VI əsrin əvvəllərində coşqun fəaliyyət göstərdiklərinə şəhadət verən arxeoloji materiallarla da təsdiq olunur. 188
Beləliklə, skiflər Ön Asiyaya e.ə. VII əsrin 30-20-ci illərində yox, təqribən 80- 70-ci illərində soxulmuşdular. Aşşurbanipalın kitabəsində "Sak və Qutium (ölkəsinin) çarı" adlandırılmış "Ummanmanda çarı" Tuqdamme ilə eyniləşdirilən kimmer Laqdamisi Kiçik Asiyada, Strabonun dediyinə görə [I, III, 21], darmadağın etmiş Madinin qaynar fəaliyyət dövrü VII əsrin 40-20-ci illərinə təsadüf edir. Herodotda isə bu dövr ümumiyyətlə öz əksini tapmamış, olsa-olsa onun yalnız axırı, yəni talanlardan sonra "bütün Asiyada" skiflərin 28 illik hökmranlığının başlanması verilmişdir. Herodotun skiflər tərəfindən Mada şahlığının darmadağın edilməsi və onların Asiyada hökmranlığının başlanması barəsindəki məlumatı etiraz doğurmur. Lakin Herodotun dediyi Madinin skifləri "Avropadan kimmeriləri sıxışdırıb çıxaran" və guya onları təqib edə-edə Ön Asiyaya soxulan bir qüvvə ola bilməzdi. Vaxtilə (VII əsrin 80-70-ci illərində) Ön Asiyaya soxulan skiflər isə, təbii ki, Kiaksarın "hökmranlığı dövründəki (625-585-ci illər) madalıları darmadağın edə və "bütün Asiyada öz hökmranlığını" yarada bilməzdilər, bu, görünür, VII əsrin 30-20-ci illərində ola bilərdi. Görünür, Herodotun istifadə etdiyi mənbədə Madinin yox, atası Prototinin Asiyaya soxulmasından xəbər verilirdi; məlum olduğu kimi, Prototi Asiyaya VII əsrin 80-70-ci illərində gəlmişdi. Herodot ata ilə oğlu dolaşıq salmış, atanın işlərini oğulun ayağına yazmış, beləliklə, təqribən yarıməsrlik hadisələri sıxıb cəmi bir neçə il çərçivəsinə yerləşdirmişdi. Madinin hökmranlıq etdiyi faciəli hadisələrlə dolu dövr Herodotun əsərində yoxdur. Madi heç də Ön Asiyaya soxulmamışdı (bunu onun atası etmişdi). Əslində soxulmağa ehtiyac da yox idi, çünki hələ Partatua vaxtlarından Asiyada "Skif çarlığı" vardı və Madi öz atasından sonra, güman ki, VII əsrin 40-cı illərinin ortalarından "Skif çarlığı"nın qanuni sahibi idi. Belə güman etmək də çətindir ki, VII əsrin 30-20-ci illərində skiflərin hansısa yeni böyük kütlələri Qara dəniz sahillərindən Ön Asiyaya soxulmuş və guya "bütün Asiyada öz hökmranlığını" yaratmışdır. Asiya üzərində öz hegemonluğunu bərqərar edən skiflər, şübhəsiz, Madinin skifləri idi; hələ VII əsrin 40-cı illərində onlar Manna və ya Mada skiflərini öz hakimiyyəti altına alan kimmer çarı Tuqdammeni (tituluna görə Sak və Qutium [ölkəsinin] çarını) Kiçik Asiyada darmadağın etmişdilər. Deməli, Herodotun və bəzi tədqiqatçıların dediklərinin əksinə olaraq, Madi skifləri 30-20-ci illərdə Asiyaya gələ bilməzdilər. Bəzi məlumatlara görə, VII əsrin 50-40-cı illəri Ön Asiyaya gəlmiş ayrı-ayrı köçəri qrupları arasında, həmçinin köçərilərlə Şərqin köhnə dövlətləri - Aşşur, Urartu və başqaları arasında ağır mübarizə dövrü idi. Atası kimi, Madi də Aşşurun müttəfiqi idi. Skif Madi 640-cı ilə yaxın kimmer Tuqdammeyə qələbə çalmış və bu qələbə nəticəsində VII əsrin 30-20-ci illərində Asiyada tam ixtiyar sahibi olmuşdu. Bəzilərinin güman etdiyinə görə, "Skif çarlığı" Zaqafqaziyadan və İrandan ta Kappadokiyayadək, çox böyük bir ərazini əhatə edən 189
böyük dövlətə çevrilmişdi. Məhz bu skiflər VII əsrin 30-20-ci illərində Ön Asiya ölkələrini bir neçə il dəhşətə salaraq, "bütün Asiyaya hakim" olmuşdular. Bundan əvvəl madalılar darmadağın edilmişdi. Ön Asiyada skiflərin hegemonluğunun neçə il davam etdiyini demək çətindir. Herodot söyləyir ki, Asiyada skiflərin hakirniyyəti 28 il çəkmişdir, lakin bununla razılaşmaq olmaz, çünki onda belə hesab etmək lazım gələr ki, görkəmli sərkərdə və dövlət xadimi, ―Asiya üzərində hökmranlığın banisi" [Esxil] Kiaksarın hakimiyyət dövrünün dörddə üç hissəsi skiflərin hökmranlığı dövrü (625-598-ci illər) ilə bir vaxta düşür; bu isə mümkün deyildir, heç olmazsa ona görə ki, "Kedd xronikası"na əsasən, "madalılar artıq e.ə. 615-ci ildə Aşşura qarşı müharibəyə başlamışdılar. Ontar Arrapxa əyalətinə soxulmuş, 614-cü ildə isə Aşşur dövlətinin paytaxtı Neynəvaya hücum edib onun ətraf qəsəbəsi olan Tarbisuya yiyələnmiş, sonra Aşşur şəhərinə yaxınlaşmışdılar. Şəhər alınmış və qarət edilmişdi. 612-ci ildə madalılar babillərlə, ola bilsin, skiflərlə və hakimiyyətləri altında olan (?) digər xalqlarla (müttəfiqlərlə - ?) birlikdə Aşşur dövlətinin paytaxtı, "aslanlar yatağı" Neynəvanı tutmuş, qarət etmiş, dağıtmış və yandırmışdılar. Madalılar Neynəvanın darmadağın olunmasında həlledici rol oynamışlar. Madalılar məğlubiyyətə uğrayandan bir neçə il sonra, ola bilsin, e.ə. VII əsrin 20-ci illərinin sonunda - 10-cu illərinin əvvəlində skiflərin hakimiyyətindən xilas oldular. Lakin Bibliya müəlliflərinin məlumatına görə, şimal köçəriləri daha bir neçə il Ön Asiya xalqlarını dəhşətə gətirməkdə davam etdilər. Ön Asiyada "Skif çarlığı"nın, demək olar, tam hökmranlığına, ehtimal ki, e.ə. VII əsrin 20-ci illərinin axırında və ya 10-cu illərinin əvvəlində son qoyuldu. Asiyada yeni qüvvə meydana gəldi. Bu qüvvə madalılar idi. Onlar köçərilərə nəinki müqavimət göstərə bildilər, həm də tezliklə köçərilərin hakimiyyətinə tamamilə son qoydular və hətta "Skif çarlığı"nın ərazisinə yiyələndilər. Madalıların Aşşur üzərində qələbəsi Madanı Qədim Şərqin böyük dövlətinə çevirdi. Ola bilsin, e.ə. VII əsrin sonunda və ya VI əsrin əvvəlində madalılar Mannanı, Urartıınu və "Skif çarlığf'nı özlərinə 'abe etdilər. Qədim Şərq mənbələrində "Skif çarlığı" haqqında son məlumatlardan biri e.ə. 594-cu ilə aiddir. Görünür, 590-cı ilə yaxın Mada ilə Lidiya arasında, skiflərin ucbatından, müharibə başlananda Kiaksar tərəfindən "Skif çarlığı" ləğv edilmişdi. Çarlıq ləğv olunmuşdu, lakin skif əhali qrupları - "skiflər", "ortokoribantlar" və "sakasenlər" Azərbaycan ərazisində yaşamaqda davam edirdilər. Onlar, məsələn, e.ə. IV əsrin sonunda Makedoniyalı Aleksandrın qoşıınlarına qarşı farsların müharibəsində madalıların müttəfiqləri kimi iştirak edirdilər [Arrian, III, 8. 4; açıq- aşkar yazır: "... kadusilər də, albanlar da, sakasenlər də midiyalılarla birləşmişdilər"].
190
Arrian III Daranın məğlubiyyətindən sonra ona kömək etməli olan hansısa skiflərdən söz açır [III, 19, 3]. Azı 5-6 yüzillik ərzində skiflər Azərbaycanda fəaliyyət göstərən bir qüvvə olmuşdular. Skiflərin bir hissəsi Qara dənizin şimal sahillərindəki vilayətlərə qayıtmış, buraya Ön Asiya mədəniyyətinin, xüsusən incəsənətdə "heyvani üslub" deyilən üslubun bir çox ünsürlərini gətirmişdilər. Azərbaycan ərazisində skiflər sayca aborigenlərə nisbətən kiçik bir təbəqə təşkil edirdilər. Skiflər xüsusən hərbi iş sahəsində Azərbaycanın yerli əhalisinin mədəniyyətinə müəyyən təsir göstərmişdilər. Aborigenlər onlardan at belindən ox atmaq taktikasını öyrənirdilər. Herodot yazır ki, madalılar öz oğullarını atıcılıq təlimi keçmək üçün skiflərin yanında şagirdliyə qoyurdular [I, 73]. "Skif çarlığı" Azərbaycan zonasında nisbətən sabit əraziyə malik idi. Bu çarlıq azı 80 il yaşadı. Onun öz hakim sülaləsi vardı. Çarlar bu sülalənin nümayəndələrini özlərinə bərabər tutur və onlarla hesablaşırdılar. Madinin hakimiyyəti zamanında "Skif çarlığı" böyük imperiyaya çevrilmiş, Asiyada isə skif hegemonluğu dövrü başlanmışdı. Azərbaycan tarixində skiflərin rolu və əhəmiyyəti böyükdür... Skif tayfaları Qara dəniz sahili Skifiyasının tarixinə də böyük töhfə vermişlər; onlar Azərbaycandan və qonşu vilayətlərdən buraya skif mədəniyyətinin tərkib hissəsinə çevrilmiş Ön Asiya sivilizasiyasının bir çox realiyalarını, o cümlədən "heyvan üslubu" gətirmişlər.
|