Yazıçı Anar haqqında payız düşüncələri (Cəmil Həsənli) Moskvada Anarın 70 illiyində çıxışından

DİLİMİZİN ADI 

Azərbaycaıı Respublikası Milli Məclisinə 

 

Son  vaxtlar dilimizin adıyla bağlı gedən söhbətlər və irəli sürülən təkliflər məni 

də bu məsələyə münasibətimi bildirməyə vadar edir. Əvvəla, onu deyim ki, bizcə, indi 

bu məsələnin qaldırılmasınm vaxtı deyil, həllini tələb edən başqa, daha aktual və ağrılı 

problemlərimiz var. Amma madam ki, bu məsələ müzakirə obyektinə çevrilib, mənim 

də mülahi- zələrimi nəzərə almağınızı xahiş edirəm. 

Şübhəsiz, söhbət ölkəmizin, dövlətimizin admdan getmir. Ölkəmiz - Azərbaycan, 

müstəqil  dövlətimiz  Azərbaycan  dövlətidir.  Söhbət  dövlət  dilimizin  necə 

adlandırılmasmdan  gedir.  Bəzi  hallarda  ölkənin  və  dilin  adı  bir-birinə  uyğun  gəlir, 

məsələn, Fransa fransız dili, Almaniya alman dili, İtaliya - italyan dili, Rusiya - rus dili 

və  s.  Bəzi  halda  uyğun  gəlmir,  məsələn,  ABŞ-m,  Avstraliyanm  dili  ingilis  dili, 

Meksikanm, Argentinanm dili - ispan dili, Braziliyanm dili - portəgiz dili, Avstriyanm 

dili - alman dili, Misirin, İraqm, Sudanm dili - ərəb dili və s. və b. k. 

Bəs  Azərbaycanm  dövlət  dili  necə  adlanmalıdır?  Bu  barədə  müxtəlif  fıkirlər, 

rəylər  var.  Bəziləri  dilimizi  əsrlər  boyu  adlandırıldığı  kimi  türk  dili,  bəziləri  1936-cı 

ildən bəri adlandırıldığı kimi Azərbaycan dili adlandırmağı təklif edir. Hər iki təklifin 

tərəfdarları bir-birlərinə qarşı kəskin çıxışlar edir, siyasi ittihamlardan belə çəkinmirlər. 

Bizcə,  bu  məsə-  lənin  həllində  emosiyalara  qapılmaq,  bir-birini  damğala-  maq,  bir-

birinin  niyyətini  şübhə  altına  almaq  düzgün  yol  deyil.  Ən  düzgün  yol  elmi,  tarixi 

dəqiqlik və tam obyek- tivliyə riayət etmək yoludur. Elmi, tarixi dəlillərə əsaslansaq və 

bugünkü  realhğı  nəzərə  alsaq,  ən  dəqiq  ad,  məncə,  belədir:  Azərbaycan  türk  dili.  İki 

sözdən ibarət olan bu tərkibdə, zənnimcə, hər iki kəlmə son dərəcə vacibdir. 

Əvvəlcə, bu tərkibin "TÜRK" hissəsi haqqmda bir neçə kəlmə demək istəyirəm. 

Ana  dilimizin  uzun  əsrlər  boyunca  "TÜRK  DİLİ"  adlandırıldığınm  xüsusi  sübuta 

ehtiyacı yoxdur. Bu, o qədər aydm məsələdir və o qədər tarixi sənədə, mətnə əsaslanır 

ki,  burada  yalnız  bir  neçə  faktı  xatırlatmaq  kifayətdir:  Nizamidən,  Xaqanidən, 

Nəsimidən  üzübəri  bütün  klassiklərimiz  dilimizi  məhz  "TÜRK  DİLİ"  kimi  anlamışlar 

və "AZƏRBAYCAN DİLİ" kimi süni bir adı ağıllarma belə gətirməmişlər. Müasirləri 

---

Şah  İsmayıl  Xətainin  şeirlərinin  "TÜRK  DİLİ"ndə  yazıldığmı  qeyd  edir-  dilər.  Füzuli 

"TÜRK  DİLİ"ndə  şeir  yazmağm  çətinliyindən  söz  açırdı,  bu  işi  öz  yaradıcılığıyla 

asanlaşdıracağmı  boy-  nuna  götürüb  uğurla  həll  edirdi.  Demokratik  Azərbaycan 

Cümhuriyyətinin  Parlamanı  dövlət  dilimizi  "TÜRK  DİLİ"  kimi  qəbul  etmişdı.  Bu 

məsələ  sovet  rejiminin  ilk  dövründə  də  dəyişməmişdi.  Sovet  Azərbaycanmın  ilk 

hökumət başçısı, yazıçı və publisist Nəriman Nərimanov yazırdı: "Türk dili Azərbaycan 

dövlət  dili  elan  oluııub  və  o  bu  dilin  hüquq  və  üstünlüklərindən  bütünlüklə 

yararlanmalıdır.  Azərbaycan...  doğma  dilindən  keçə  bilməz.  Və  o,  heç  kimin  bu  dili 

gözdən salmasma  yol verməz. Qoy Azərbaycanda çeşidli bəhanələrlə türk dilinə qarşı 

çıxanlarm hamısı bunu yaxşı bilsin". 

Ta otuzuncu illərin sonuna qədər - Stalinin bir sözüylə "AZƏRBAYCAN DİLİ" 

"TÜRK DİLİ" məfhumunu əvəz edənəcən - ana dilimiz TÜRK DİLİ adlanıb, teatrımız 

TÜRK  TEATROSU  adlanıb.  TÜRK  ƏDƏBİYYATI,  TÜRK  MƏTBUATI,  TÜRK 

MƏKTƏBİ deyilib və yazılıb, TÜRKCƏ-RUSCA və RUSCA-TÜRKCƏ lüğətlər nəşr 

olunub. 

1936-cı ildən sonra isə hər bir tarixi mətndə, sənəddə "TÜRK" sözü işlənən yerdə 

mötərizə  açıb  "Azərbaycan"  deyə  izah  etməli  olmuşuq.  İndi,  Stalinin  sümükləri  də 

çürüyəndən  sonra,  müstəqilliyimizi  qazanıb  öz  taleyimizi  öz  əlimizə  aldığımız  bir 

dövrdə,  uydurma  deyil,  həqiqi  tariximizə  sahib  çıxdığımız  illərdə  yenidən  hər  dəfə 

TÜRK  sözü  gələrkən  mötərizə  açıb  "AZƏRBAYCAN"  deyə  izah  etməliyikmi? 

Dilimizin TÜRK DİLİ olduğunu inkar ediriksə, onda Füzulinin, M. P. Vaqifin, Mirzə 

Fətəlinin,  Həsən  bəy  Zərdabinin,  Sabirin,  Mirzə  Cəlilin  bizim  dildə  yazmadıqlarmı 

qəbul  etməliyik.  Yaxud  deməliyik  ki,  bu  dahilər  öz  dillərinin  admı  düz  bilməyiblər, 

səhvən yazdıqları dili TÜRK DİLİ sayıblar. Absurddurmu? Əlbəttə. 

Beləliklə,  dilimizin  adında  "TÜRK"  sözünün  qalması  elmi,  tarixi  baxımdan 

düzgündür, vacibdir və lazımdır. Amma bu, məsələnin yalnız bir tərəfidir. İkinci tərəfi 

də  var  və  bu  ikinci  tərəfı  nəzərə  almasaq,  çıxaracağımız  nəticə  yenə  də  yarımçıq  və 

tələsik olacaq. İş ondadır ki, dilimizin adı məsələsi üç il bundan qabaq da qaldırılmışdı. 

O  zaman  dilimizin  yalnız  "TÜRK  DİLİ"  adlandırılması  haqqmda  tələsik  qərar 

çıxarıldıqda etirazımızı bildirmişdik. 

---

Qəzet  müxbirinin  sualına  mən  belə  cavab  vermişdim:  "30-cu  illərə  qədər  bizim 

dilə TÜRK DİLİ, ədəbiyyatımıza TÜRK ƏDƏBİYYATI, millətimizə  TÜRK deyiblər. 

Odur  ki,  bu  sözün  bərpa  olunması  tarixən  ədalətli  bir  işdir.  Amma  bu,  məsələnin  bir 

tərəfidir.  İkinci  tərəfi  odur  ki,  bu  gün  TÜRK  ƏDƏBİYYATI  deyəndə,  biz  bütün 

dünyada  qəbul  olunmuş  Türkiyə  türkcəsini  nəzərdə  tuturuq.  Ona  görə  də  bizim  dili 

AZƏRBAYCAN  TÜRKCƏSİ,  yaxud  AZƏRİ  TÜRKCƏSİ  adlandırmaq  daha  doğru 

olardı...  Konstitu-  siyada  belə  yazılsın:  Azərbaycanın  dövlət  dili  AZƏR-  BAYCAN 

TÜRK DİLİDİR, yaxud AZƏRİ TÜRK DİLİDİR" ("Ədəbiyyat qəzeti", 8 yanvar 1993). 

İndi,  üç  il  sonra  bu  məsələ  yenidən  qaldırıldığına  görə,  fikirlərimizi  yenidən 

təkrar  etməyə  və  bir  qədər  də  geniş  şərh  etməyə  məcburuq.  Danılmaz  həqiqətdir  ki, 

TÜRKİYƏ  TÜRKCƏSİ  və  AZƏRBAYCAN  TÜRKCƏSİ  eyni  qay-  naqlardan 

yaranmış,  əsrlər  boyu  ancaq cüzi fərqlərlə  bir- birindən  ayrılmış,  bu gün  də bir-birinə 

çox yaxm olan dillərdir. Yaxmdırlar, amma eyni deyillər. Və dillərimiz arasmdakı fərq - 

bəzən hətta komik anlaşılmazlıqlara gətirib çıxaran fərq - sənətimizin "Anamın kitabı", 

"O olmasın, bu olsun", "Sevil" kimi ölməz əsərlərində parlaq, obrazlı şəkildə əks edilib. 

Azərbaycandakı  türk  dilindən  fərqli  olaraq  Türkiyədəki  ədəbi  dil  osmanlıca  kimi 

tanınırdı. 

1918-ci ildə, Azərbaycanm dövlət dili "TÜRK DİLİ" elan ediləndən beş il sonra 

Türkiyənin  də  dövlət  dili  TÜRK  DİLİ  adlandırıldı,  "OSMANLI"  kəlməsi  tarixin  malı 

oldu.  Daha  sonra,  Stalin  siyasətiylə  biz  və  Türküstan  respublikaları  TÜRK  sözündən 

imtina  etməli  olduq  və  bütün  dünyada  müasir  TÜRK  DİLİ,  məhz  Türkiyə  türkcəsi 

anlammda  qavranılmağa  başladı.  Türkiyə  türklərinin  özləri  də  dil  fərqlərimizi  nəzərə 

alaraq  "AZƏRİ  TÜRKCƏSİ"  təbirini  işlətməyə  başladılar.  Hətta  bizim  dilimiz  ləhcə 

adlandırıldı. 

Mən buna qəti etiraz etdim, burda da, Türkiyənin özündə də. Ləhcə nə deməkdir? 

Ləhcəylə  müəyyən  bölgələrdə,  yaxud  evdə,  küçədə,  bazarda  danışmaq  olar.  Ədəbi  dil 

ləhcə sayıla bilməz. Bizim ana dilimiz hansı ədəbi dilin - ləhcəsidir? Belədə sual olunur: 

Türkiyə türkcəsi də ləhcədirmi? Əlbəttə, yox. O zaman nəyə görə AZƏRİ TÜRKCƏSİ, 

yaxud ÖZBƏK, TATAR, UYĞUR, QAZAX 

DİLLƏRİ ləhcə sayılmalıdır? 

---

Ümumi  slavyan  dil  qrupu  var,  amma  bunun  içində  POLYAK  DİLİ  ləhcə deyil, 

müstəqil dildir, rusca, çexcə, bolqarca, ukraynaca da elə. Ona görə Azərbaycan türkcəsi 

də heç bir vəchlə ləhcə adlana bilməz. Bu, müstəqil dildir. Doğrudur, türk dilləri içində 

bir-birinə  ən  yaxm  olanları  Azərbaycan  və  Türkiyə  türkcələridir.  Orta  əsrlərdə  dil 

fərqlərimiz  cüzi  olub.  Yunis  İmrənin  və  Xətainin,  Pir  Sultan  Abdalın  və  Qurbaniniıı, 

Vaqifin  və  Qaracaoğlanm  dilləri  arasmda  əsaslı  bir  fərq  yoxdur.  Bu  gün  də  Doğu 

Anadolunun kəndlərində danışılan dil Azəri türkcəsindən çox az seçilir. Söhbət son iki 

əsrdə və xüsusilə də XX əsrin otuzuncu illərindən sonra dillərimizin bir-birindən xeyli 

aralanmasından  gedir.  (Bunun  səbəblərini  araşdırmaq  ayrı  bir  yazının  mövzusudur). 

Söhbət  ondadır  ki,  bugünkü  ədəbi  dillərimiz  -  rəsmi  sənədlərin  dili,  terminlər, 

mətbuatm, kitablarm dili, televiziya və radioda səslənən dillər - Azərbaycan türkcəsi və 

Türkiyə türkcəsi nə qədər yaxın olsa da, eyni dil deyil. Belə olan surətdə isə iki dilin bir 

adı ola bilməz. Məhz bu məntiqə arxalanaraq biz günün reallığmı nəzərə almadan dövlət 

dilimizin  yalnız  "TÜRK  DİLİ"  adlandırılmasına  etiraz  etmişdik.  O  vaxt  "Ədəbiyyat 

qəzeti"ndə yazmışdım: "Lazımdır ki, dolaşıqlıq yaranmasın. Məsələn, biz indi məclisin 

qəbul elədiyi şəkildə yalnız "türk" sözünü işlətsək, sabah türk dili adlı kitab çıxanda sual 

doğacaq: "Bu hansı türk dilidir? Türkiyə türk dili, yaxud Azərbaycan türk dili?". Sabah 

universitet  tələbələri  türk  dili  dərsinə  gedəndə  dəqiqləşdirməli  olacaqlar,  hansı  türk 

dilini tədris edirlər, Türkiyə türkcəsini, yaxud Azərbaycan türkcəsini? Hələ onu demirik 

ki,  Azərbaycanca-türkcə  lüğət  türkcə-türkcə  kimi  absurd  bir  ad  daşımalıdır". 

("Ədəbiyyat qəzeti", 8 yanvar 1993). 

Təəssüf ki, o vaxt sözümüzü eşitmədilər. Bu gün isə bu- nun tam tərsini görürük 

və  qorxuruq  ki,  bu  gün  də  səsimiz  eşidilməyəcək.  O  vaxt  "Azərbaycan  türk  dili" 

tərkibində  "AZƏRBAYCAN"  kəlməsinin  atılmasma  etiraz  etdiyim  kimi,  bu  gün  də 

həmin tərkibdən "TÜRK" sözünün atılmasma etiraz edirəm. Sovet sistemində yaşayan 

türk  xalqları  "TÜRK"  sözündən  imtina  etməyə  məcbur  olarkən  Türkiyənin  "TÜRK 

DİLİ" istilahına monopoliyası vardı. İndi Türkiyənin dövlət dilini başqa türk dillərindən 

fərqləndirmək üçün bu ölkədə "TÜRKİYƏ TÜRKCƏSİ" istilahı daha sıx-sıx işlədilir. 

Türkiyə türkcəsi ola bilirsə, Azərbaycan türkcəsi (yaxud Azəri türkcəsi) nədən olmasm? 

Bəzən  belə  bir  mülahizə  irəli  sürürlər  ki,  iki  sözdən  ibarət  dil  adı  ola  bilməz,  bunun 

---

düııyada  analoqu  yoxdur.  Əvvəla,  onu  deyək  ki,  analogiya  hələ  sübut  deyil.  İkincisi, 

analoq  da  var.  Elə  BELORUS  DİLİ  iki  hissədən  birləşmiş  bir  ad  deyilmi?  RETO-

ROMAN  DİLİ  var,  QARACAY-BAL  KAR  DİLİ  var.  Ən  bariz  oxşar  nümunə  isə  - 

KRIM-  TATAR  dilidir.  Məlumdur  ki,  ikisi  də  türk  sistemli  dil  olsa  da,  biçarə  Krım 

tatarlarınm dili Qazan tatarlarmm dilindən fərqlidir. Odur ki, Tatarıstan Respublikasmm 

dili yalnız "TATAR DİLİ" adlandırıldığı halda, Krım tatarlarmm dilinə vətənlərinin adı 

da əlavə olunur. 

Bütün bunları nəzərə alaraq, yəni həm tarixilik prinsipini, elmi dəqiqliyi, həm də 

günün  reallığmı  əsas  götürərək  dilimizin  adınm  iki  tərkib  hissədən  ibarət 

müəyyənləşməsini vacib bilirik. Dilimizin admda həm Azərbaycan, həm türk sözünün 

saxlanmasmı israrla təkid edirik. Yəni: DÖYLƏT DİLİMİZ - AZƏRBAYCAN TÜRK 

DİLİDİR. 

Dərslərimiz  və  dərslıklərimız  -  AZƏRBAYCAN  TÜRK  DİLİ  dərsi, 

AZƏRBAYCAN TÜRK DİLİ dərsliyidir. 

Əlbəttə,  rəsmi  sənədlərdən  başqa  gündəlik  mətbuatda,  televiziya  və  radioda 

"AZƏRBAYCAN  TÜRKCƏSİ",  "AZƏRİ  TÜRKCƏSİ",  "AZƏRİ  TÜRK  DİLİ" 

istilahları  da  işlənə  bilər.  Bəlkə  hələlik  bu  adı  rəsmiləşdirənə,  qanun  mövqeyinə 

gətirənəcən (yuxarıda yazdığımız kimi tələsmək lazım deyil, bəlkə heç vaxtı da deyil bu 

məsələnin)  bu  tərkiblərin  işlənməsinə  yol  vermək  lazımdır.  Hansı  daha  artıq  dilə  və 

qulağa  yatarsa,  daha  çox  vətəndaşlıq  hüququ  qazanarsa,  gələcəkdə  onu  da 

qərarlaşdırmaq olar. Hər halda, son qərarı verməyə tələsməyək ki, bir neçə ildən sonra 

yenə fikrimizi dəyişməli olmayaq. 

Hörmətli  millət  vəkilləri,  Məclis  üzvləri,  Sizm  diqqətinizi  bu  mülahizələrə 

çəkmək istəyirəm. Rəyimi nəzərə almasanız belə.